“Мораҙым” повесының авторы кем? Һәҙиә Дәүләтшинамы, Ғәйнан Әмириме?

Был хаҡта бик күп яҙылды, авторы Һәҙиә апай булыуы тураһында инҡар иткеһеҙ дәлилдәр табылды. Ләкин Ноғман ағай Мусин яҙғанса, Һәҙиә Дәүләтшинаға авторлыҡ хоҡуғы ҡайтарылмай. Быны киләһе быуындар мотлаҡ белергә тейеш!Яҙыусыларҙың һөйләүенсә, Ғәйнан Әмириҙең был ҡулъяҙмаларҙы яндырғанын күреүселәр ҙә булған...Ноғман МУСИНХƏТЕР ШАҢДАУЫ ЭССЕ“Мораҙым” тураһындағы бәхәстәр, бер баҫылып, йәнә тоҡанып, байтаҡ йылдар дауам итте. Был хаҡта Ғәзим Шафиҡов яҙып сыҡты, Яҙыусылар союзында һөйләшеүҙәр булды, мәсьәләне һәр яҡлап тикшереү өсөн комиссия төҙөлдө, эш судҡа барып етте, ләкин ул аҙағынаса хәл ителмәгән көйө ҡалды. Сөнки бындай сетерекле күренеште иҫбатлау – бик тә ҡыйын хәл. Икенсенән, уны ентеклерәк тикшереү ҙә етмәне, шикелле. Мәҫәлән, яҙыусының архивында повесть ҡулъяҙма һының ҡараламалары юҡмы? „Мораҙым“ повесы ҡасан, ҡайҙа, ни рәүешлерәк донъя күргән? Былар менән ҡыҙыҡһыныусы булманы. Ә ул иң тәүҙә “Әҙәби Башҡортостан” журналы биттәрендә донъя күрҙе һәм уҡыусылар тарафынан бик яратып, әйтер инем, быға тиклем бер әҫәргә лә ҡарата булмаған күтәренкелек менән ҡабул ителде. Редакцияға повесты һәр яҡлап маҡтап хаттар яуҙы, профессиональ тәнҡитселәр уны, өр-яңы бер күренеш, әҙәбиәтебеҙҙең уңышы, тип атаны. Авторҙы әҫәр буйынса үткән кисәләргә лә йыш саҡырҙылар.Ул саҡта мин “Әҙәби Башҡортостан” журналы редакцияһында эшләй,юғарыла әйткәнемсә, яуаплы сәркәтип булыу менән бер рәттән, проза бүлеген дә алып бара инем. Берҙән-бер көн баш мөхәррир Хәким Ғиләжев:– Ғәйнан Әмири ҡыҙыҡлы ғына әйбер тәҡдим итмәксе. Шуны йәһәтләпалдағы һандарға әҙерләргә кәрәк, – тине.Әле бер кем дә, мөхәррир үҙе лә уҡымаған, күрмәгән әйберҙе шулай баҫырға әҙерләүҙең сәбәбен аңлаған кеүекмен. Редакция папкаһында ул мәлдә күҙгә күренерҙәй күләмле проза әҫәре юҡ ине.Күп тә үтмәй, редакцияға Ғәйнан Әмири килеп инде лә алдыма ҡатырға папка һалды.– Бына, Ноғман, – ти, – теге саҡта һин миңә повесыңдың ҡулъяҙмаһын тотторғайның, хәҙер бына мин һинең хөкөмгә әҫәремде тапшырам.Папканы асып ҡарайым: „Бит һандары күп булмағас, был бик бәләкәй әйберме икән ни?“ – тип уйланым. Зәңгәрһыу төҫтәге форматлы ҡағыҙға эре хәрефтәр менән һирәк итеп яҙылған. Һыҙып, төҙәтеп бысратылған урындар күренмәй. Үҙем бик йыш итеп, ваҡ хәрефтәр менән яҙғанғамы, ҡулъяҙма миңә бик ҡабалан, арамъя яҙылған, әллә ни кәрәге булмаған ҡағыҙҙарҙы хәтерләтте. Уны машинкала баҫҡанда биш-алты битенән көскә бер бит сығалыр, моғайын.Башымдан шундайыраҡ уйҙар үткән арала, Ғәйнан ағай:– Әҫәремде ҡараламанан күсереп яҙып ултырам. Мин һиңә өлгөргәнтиклемен килтереп торормон, һин уны ҡарап, Йәмиләгә машинкаға бир. Уның менән һөйләшкәнмен, баҫҡан хаҡын ҡайтарырмын, – тине лә өҫтәп ҡуйҙы: – Хәким йәһәтләргә ҡушты бит.Мөхәррирҙең күрһәтмәһе булғас, әлбиттә, бүтән эштәрҙе ситкә ҡуйып, ошо ҡулъяҙмаға тотондом. Ғәжәп шыма һәм образлы тел менән яҙылғайны ул. Сюжет мауыҡтырғыс, тәүге биттәренән үк иғтибарҙы йәлеп итә. Иҫтә ҡалырлыҡ тормош деталдәре, геройҙарҙың сағыу портреттары. Телде яҡшы белгән, һәр һүҙҙе уйлап, урынлы яҙған оҫта ҡул икәнлеге һиҙелеп тора.Ана шулай Ғәйнан Әмири ҡулдан яҙылған күсермәләрен әҙ-әҙләп килтерә, Йәмилә апай машинкала баҫҡандарҙы йәнә бер тапҡыр уҡып сығам. Шул саҡта Ғәйнан Әмириҙең ҡайһы бер сәйерерәк ҡылыҡтары иҫтә ҡалған. Ул эргәмә килеп ултыра ла, һин миңә ҙур ярҙам күрһәтәһең инде, ярай, ижади дуҫлыҡ шулай була ул, тип сөсөләнеп ала, шунан һорай башлай: “Был әҫәрҙә яҙған ваҡиғаларҙы миңә Маҡар районында прокурор булып эшләгән кеше һөйләгәйне.Шуға күрә һеҙҙең яҡ һөйләше менән яҙырға тырыштым. Ҡайһы бер һүҙҙәрҙе дөрөҫ ҡулланыуыма шикләнеп тә ҡуям. Ҡайындан һыҙырып алған ҡайырыны туҙ тип әйткәйнем, беҙҙең яҡта туйыҙ тиҙәр. Хаталанманыммы икән? Шунан эшләнгән һауытты тырыз тиҙәрме ни? Ишетеүем буйынса, бүртә ат тип алдым да, уның төҫөн асыҡ ҡына күҙ алдына килтермәйем”, – тип серге, кейеҙ, көйөҙ тигән һәм башҡа һауыт-һабаларҙың аталыштарының дөрөҫ ҡулланылыу-ҡулланылмауын белешә. Ул саҡта ни мин, уны-быны аңламағас, уға ихлас итеп яуапбирергә тырышам. Аҙаҡтан төшөндөм: ул Һәҙиә Дәүләтшинаның телен аңлап еткермәгән икән.Йәнә күңелгә шикле уй тыуҙырған бер хәл иҫкә төшә -