Гәрәй ырыуы башҡорттары:

Башҡорт вәкилдәре пайтәхеткә барыу форсаты тейгән саҡта халыҡ мәнфәғәтен хәстәрләү сараһын күрергә тырыша. 1759 йыл Санкт-Петербургта булған саҡтарында һайланмыш башҡорттар Тимер Мутин инициативаһы менән Сенатҡа үтенес хатын яҙалар. Үҙҙәренең хатында улар башҡорт ерҙәрен баҫып алыуҙы тыйыу, бөтөн улустың (волостың) ризалығы менән генә купчийҙарҙы (ер һатып алыу тураһында килешеү)

раҫлауҙы һорап, Сенатҡа мөрәжәғәт итә. Сөнки 1755–1756 йылғы башҡорт яуын баҫтырыуҙан файҙаланып, казактар башҡорт ерҙәрен баҫып ала башлай. Башҡорттарҙан һорап тормайынса, ялған купчийҙар менән аҫаба ерҙәрҙе үҙҙәренә яҙҙырыу осраҡтары күп була. Сенат 1759 йылдың 29 сентябрендә башҡорт вәкилдәренең үтенестәренә ҡолаҡ һала һәм башҡорт ерҙәрен баҫып алыуҙы ҡәтғи тыйыу тураһында указ сығара.

Тимер Мутинға Санкт- Петербургтан тыуған яҡтарына ҡайтырға насип булмай, ул 1759 йылдың декабрендә вафат була. Гәрәй улусында старшиналыҡ вазифаһы уның улы Аҙнағол Тимеровҡа күсә. Уның 1763 йылдан старшина булғанлығы документтарҙан билдәле. Ул 1773–1775 йылдарҙағы Бүгәсәү яуында ҡатнаша. 1774 йылдың ғинуарында Алабуға ҡәлғәһен (хәҙерге Татарстандың Елабуга ҡалаһы) ҡамауҙа тотҡан баш күтәреүселәр араһында була. 17 октябрь Ҡаҙан ҡалаһына властарға “ғәйебен” танырға (с повинной) килә. Аҙнағолдо аманат сифатында Ҡаҙанда ҡалдыралар. Башҡорттар баш күтәрмәһен өсөн батша властары борон-борондан старшина, тархандарҙың үҙҙәрен йәки улдарын аманат рәүешендә тотор булған.

1816 йылда Аҙнағол Тимеров 11-се башҡорт кантонында йорт (юртовой) старшинаһы булып хеҙмәт итә. Уның командаһында Гәрәй улысының 8 ауылы, шул иҫәптән Үрге һәм Түбәнге Такталасыҡ ауылдары булған. 1798 йылда кантон идаралығы системаһы индерелгәс, улустар йорттарға (юрт) бүленә. Йорттар исем менән түгел, ә һандар менән билдәләнеп йөрөтөлә. Был осорҙа инде Аҙнағолдоң улы Әхмәҙей Аҙнағолов (Мутин) та йорт старшинаһы булып хеҙмәт итә. Уның ҡарамағында биш ауыл теркәлгән. 1816 йылғы ревизия (халыҡ иҫәбен алыу) буйынса Үрге Таҡталасыҡ ауылында 285 кеше (башҡорттар) көн иткән. Заманына күрә ҙур башҡорт ауылы булған. Түбәнгеһендә 52 башҡорт һәм 89 типтәр (килешеү буйынса килеп ултырғандар) иҫәпләнгән. Аҙнағолдың тағы бер улы Туҡтағол Мутин 11-се башҡорт кантонында зауряд-сотник булып хеҙмәт итә.

1917–1919 йылдарҙа Башҡортостан автономияһы өсөн көрәштә Мутиндар әүҙем ҡатнаша. Илдархан Ибраһим улы Мутин милли хәрәкәт етәкселәренең береһе була, Зәки Вәлидиҙең яҡын арҡаҙашы, офицер Ғүмәр Мутин 3-сө Башҡорт уҡсы полкында хеҙмәт итә. Күренекле сәнғәт эшмәкәре Мөхтәр Мутин Башҡорт драма театры үҫешендә ҙур роль уйнай, ул 1922–1924 йылдарҙа театрҙың баш режиссеры була.

Краснокама районы Яңы Ҡайынлыҡ ауылынан Советтар Союзы Геройы Шәриф Сөләймәнов Гәрәй башҡорттарының ғорурлығы булып тора. Арҙаҡлы йырсы, Башҡортостандың халыҡ артисы Филүс Гәрәев шулай уҡ Гәрәй ырыуы башҡорттарынан. Ул Краснокама районының Иҫке Йәнйегет ауылында тыуған.

Бөгөн Гәрәй ырыуы башҡорттары үҙҙәренең данлы тарихы менән ҡыҙыҡһына, милли булмышты тергеҙергә ынтыла. Краснокама районының Аҡтанышбаш ауылы егете Радик Бәхтиев был йүнәлештә әүҙем эш башҡара. Ул Гәрәй ырыуы башҡорттары ойошмаһын етәкләй. 2016 йылда Радик Бәхтиев Татарстандың Таҡталасыҡ ауылында Мутиндарға бағышланған иҫтәлекле таш асты. Үҙе лә ошо данлы нәҫелдән.