Аң. Мәрйәм Бураҡаева ("Арғымаҡ" китабынан өҙөк)

«Урал батыр» эпосында Урал батыр ағаһы Шүлгәнгә былай ти:

Кешеләрҙе һөйһәң, һин Бергә йәшәп, ил ҡороп, Батыр булам, тиһәң һин, Кешеләргә дошманды Үҙеңә ҡаршы яу һана, Дошман ҡанын күл итеп, Битең йыуыр һыу һана. Кешеләргә яу асып, Буштан бушҡа ҡан ҡойоп, Яуызлыҡты дан һанап, Яҡшылыҡты хур һанап, Олпатланып, маһайып, Кәперәйгән тәнеңдә Рәхәтләнгән йәнеңде, Ҡарайып бөткән ҡаныңды, Үткәнеңде уйлатып, Йөрәгеңде һыҙлатып, Тәнең һыҙлап ҡарайһын, Йәнең һыҡтап ағарһын, Йөрәгеңдәге ҡара ҡан Кибеп ҡабат ҡыҙарһын, Шунда кеше булырһың, Илдә бергә ҡалырһың, Яуҙа батыр булырһың.

«Урал батыр» эпосында әйтелгән фекергә ҡарағанда, холоҡ-фиғелде үҙгәртеү өсөн, насар ҡанды тотош киптереп, яңынан ҡыҙартырға кәрәк. Ғәмәлдә ул мөмкин түгел. Ә үҙгәрергә, үҙенең хаталарын аңлап яңыса йәшәй башларға теләгән кеше ни эшләргә тейеш һуң? Аңды тәрбиә аша үҙгәртеп буламы?
Кешелек донъяһында һәр халыҡта быуындан быуынға күсә килгән, камиллашҡан ҡиммәтле һәм ғәйәт әһәмиәтле тәрбиә ҡанундары бар. Ошо ҡанундар нигеҙендә һәр халыҡ үҙенең киләсәген үҙ традицияларында тәрбиәләй. Шунлыҡтан, күп һанлы милләттәрҙән башлап Филиппин утрауҙарында йәшәгән һәм 50-гә яҡын ғына кешенән торған иң аҙ һанлы тасадайҙарға тиклем үҙ традицияларын һаҡлап килә.

Традицияларҙы тәрбиә менән биреп булғас, бәлки, холоҡ-ғәҙәттәрҙе лә үҙгәртеп булалыр?

Ә холоҡ-ғәҙәттәрҙе тәрбиә менән үҙгәртеп булһа, ни өсөн бер үк ғаиләлә төрлө холоҡло балалар үҫә? Ни өсөн хатта игеҙәк балаларҙың да холоҡтары төрлө була? Уларҙы ҡайһылай ғына тәрбиәләмә — барыбер ҡандарына һалынған холоҡтары үҙ яғына ҡайыра. Ни өсөн бынамын тигән маҡтаулы атай-әсәйҙең балаһы уларҙың йөҙөнә оят килтерерлек холоҡло булып киткән йәки, киреһенсә, балаһының киләсәге хаҡында бөтөнләй борсолоп та бирмәгән атай-әсәйҙәр ғаиләһендә бынамын тигән үҙ аллы кешеләр үҫеп сыҡҡан осраҡтар ҙа бар һуң?

Нимә һуң ул аң? Үҙгәрә торған төшөнсәме? Үҙгәрмәй торғанмы?

Тормоштағы миҫалдарға, хәл-ваҡиғаларға күҙ һалайыҡ. Иң элек «аңһыҙ» тип аталған хайуандар донъяһынан үҙем күргән һәм ишеткән бер-ике миҫалға туҡталайым.

Балаларымдың атаһы, ирем — Бураҡаев Диҡҡәттең тыуған ауылы Үрге Мотал (Көйөргәҙе районы), «киләсәкһеҙ» («перспективаһыҙ») ауылдар исемлегенә индерелеп, мәңгегә юҡ ителде. 1960—1970 йылдарҙа ауылдың һуңғы кешеләре тырым-тырағай таралышып бөттө. Бер аҙҙары, шул иҫәптән Диҡҡәттең ҡайһы бер туғандары ла, «Холодный ключ» тигән ҡатнаш милләтле ауылға күсеп йәшәй башланы. Уны хатта ауыл тип тә атаманылар, «ферма» тип кенә йөрөттөләр. Беҙ йәйгеһен унда йәшәгән туғандарға барһаҡ, эҫебеҙ бошоп ҡайта торғайныҡ. Үрге Моталдың бынамын тигән традицияһы, үҙенә генә хас ғөрөф-ғәҙәттәре, йолалары, йыр-моңо, урам көйҙәре юҡҡа сыҡҡан. Балалар рус мәктәбендә уҡый, туған телдәрен аңламай, русса ла йүнләп өйрәнмәгәндәр, берәй ҡатмарлыраҡ һорау бирһәң, йә башҡортса, йә русса яуап бирә алмай, «че? » тип күҙгә текләй ҙә торалар. Үҙ әсәһе менән туған телендә аңлашмаған бөтә балаларға хас булғанса, уларҙың да ҡарашында йылылыҡ — күңел нуры сағылмай башлаған. Балалар уйындары, бәләкәйҙәрсә йырлау-бейеү, күңел асыуҙың әҫәре лә ҡалмаған. Тик айырым ғаиләләр генә, ауыл ғәҙәтен тотоп, моталса йәшәп маташалар.

Диҡҡәттең атаһының бер туған ҡустыһы Фәсхетдин Бураҡаев (миңә ҡайнаға була. — М. Б.) менән Ғәлиә еңгәйҙәргә килеп, хәл белеп, ҡунаҡ булып киткеләй инек. Ғәлиә еңгәй гәжәп уңған, эшсән хужабикә. Аш-һыуы мул, түшәк-ҡаралтыһы таҙа, биш балаһы ла бөхтә кейенә, үҙе совхозда алдынғы быҙау ҡараусы.

Йорт алдында бик матур баҡсалары бар. Унда алма төбөнә урындыҡ һалғайнылар. Бер көн урындыҡта ял итеп һөйләшеп ултырабыҙ. Эңер төшөп килә. Көтөү ҡайтҡан мәл. Ҡайнаға балаларына:
— Йүгерегеҙ, ана ҡарағыҙ — һыйыр тағы Мотал яғына һыпыртты, — тип ҡысҡырҙы. (Халыҡ Моталдан күсә башлағас, ҡайнағалар унан һыйыр һатып алғандар икән.)
Фәсхетдин ҡайнаға балаларына йомош ҡушып ебәрҙе лә башлаған һүҙен дауам итте:
— Малды аңһыҙ, тиҙәр. Итерһең уларҙы аңһыҙ! Тәки онотмайҙар Моталды. Бына мин ғүмер буйы мал араһында эшләйем, Ғәлиә егерме биш йылдан ашыу быҙау ҡарай. Малдың аңы тураһында әллә нисә китап яҙырлыҡ. Кеше һымаҡ бит улар. Бөтәһен дә аңлап торалар. Имеш, мал уйлай белмәй, уларҙа ғәҙәт кенә, тиҙәр. Уйлайҙар, ҡайһылайыраҡ уйлайҙар әле улар! Ҡайһы саҡта әҙәм һынлы әҙәм башым менән үҙем аптырап ҡуям уларҙың аңына. Бына ошо һыйырҙы алғаныбыҙға хәҙер өсөнсө йыл, тыуған яғын һағынып ҡайта ла китә. Быҙауын да эйәртеп киткеләй. Хатта бер тапҡыр башмаҡ булып бөткән элекке быҙауын да, йәш быҙауын да эйәртеп алып, өсәүләшеп киткәндәр Үрге Моталға. Үҙебеҙҙең элекке йорт урынына барып, элек һарай торған урында ятҡан булалар көйшәп. «Ҡуңыр буға» йыры буштан сыҡмаған ул, — тип, малдарҙың ҡулдан таныуҙарын, кешенең кәйефен һиҙеүҙәрен, бер һыйырҙан тыуған быҙауҙарҙың төрлө холоҡта булыуҙарын, инәһенең дә, быҙауҙарының холоҡтарына ҡарап, төрлө мөнәсәбәттә булыуын иҫе китеп һөйләне. Хатта имеҙмәй һауған һыйыр һөтөнөң тәме үҙгәреүен дә телгә алды. «Ҡәйнәм килһә, ферма һөтө һалмағыҙ сәйгә, имеҙмәй һауған һыйырҙың һөтө татһыҙ була ул, тигәнгә ышанмай торғайным, олоған килә үҙем тәм айыра башланым», — тип беҙҙең өсөн яңылыҡ асты.
— Фәсхетдин ҡайнаға, һыйырығыҙ, бәлки, Моталға ҡайтып ғәҙәтләнгәнгә генә шул яҡҡа ыңғайлап китә лә баралыр? — тип һорау бирәм. Үҙемдең ниәтем — тағы берәй ҡыҙыҡлы фекер әйтмәҫме тип көтәм.
— Башта мин дә шулайҙыр тип уйлағайным. Юҡ икән. Ул бит ашҡынып, баҡыра-баҡыра, башын болғай-болғай ҡайта. Элекке өй урынына бара, һарай торған ергә килә лә үҙәктәргә үтерлек итеп баҡырып ебәрә... Эйәреп барып күҙәткәнем бар. Хәс тыуған ерен һағынып ҡайтҡан кеше һымаҡ. Уларҙы күҙәтеп, күҙҙәргә йәш тула хатта.

Был һөйләшеүҙә Диҡҡәттең ҡартатаһы Зыяйетдин Бураҡаев та, беҙҙе күрергә тип килгән Әбделхай ҡайнаға ла бар ине. Әбделхай ҡайнаға уның һүҙен йөпләп дауам итеп алып китте:

— Кешенән башҡа бөтә йән эйәһе лә аңһыҙ тигәнгә мин дә ҡаршы ул. һин, Фәсхетдин мырҙам, йорт малын әйтәһең, ә бына ҡырҙағы йән эйәләрен ҡара. Уларҙы ла аңра тип әйтеп булмай бит. Нисек тәрбиәләнәлер аң? Ғәжәпкә ҡалыр миҫалдар байтаҡ. Зыяйетдин ағай, иҫеңдәме, бер йыл ауылға айыу бейетә килгәйне берәү, — тине лә, беҙгә ҡарап, — килен, Диҡҡәт ҡустым, тыңларға форсатығыҙ булһа, һөйләйем? — тип өндәште. (Һоҡланырлыҡ эске әҙәп бар ауыл халҡында!)

— Һөйлә, ағай, һөйлә. Беҙ ундай хәлдәрҙе ҡыҙығып тыңлайбыҙ ул, — тип ҡеүәтләп ебәрҙе Диҡҡәт.

— Элек ауылдан ауылға йөрөп мәҙәк күрһәтеүселәр күп була торғайны. Хәҙер ундай мәҙәктәр ҙә бөттө, яңылары ла юҡ. Айыу етәкләп ауылдан ауылға йөрөүсе бер кеше бар ине беҙҙең яҡта. Үҙе ҡулға эйәләштереп өйрәтеп алғайнымы икән — уныһын һорашҡан кеше юҡ, иллә-мәгәр: «Айыу бейетеүсе килгән!» — тигән хәбәр ишетелеү менән, халыҡ эркелешеп үрге мәсет эргәһенә йыйыла торғайны. Иркен, һыу өҫтө һымаҡ тигеҙ майҙан бар ине унда.

Әбделхай ҡайнағаның, үрге мәсет, тип телгә алыуы булды — Зыяйетдин ҡайным тәрән көрһөнөп ҡуйҙы. Ике күҙе лә тома һуҡыр ҡалған, туҡһанды үткән ҡайным — Диҡҡәттең ҡартатаһы — кинйә улы Фәсхетдин менән киленендә ине. Күберәк ғүмерен өлкән ҡыҙы Фәтхиә бикәмдә Ермолаевкала үткәрә. Йәй көндәре ауыл тип килеүелер, күрәһең. Зиһене яп-яҡты, хәтере иҫ китмәле яҡшы ҡарт ине ул. Мин тәү килгән саҡта уҡ: «Ҡайһы йылға буйында үҫтең, йәш килен?» — тип һорашып, тыуған ауылымды әйткәс, Иҫәнғолда ,ҙур мәсет, ҡәҙимге билдәле баҙар булыуын телгә алды. Диҡҡәттең һөйләүе буйынса, уның йәш сағын оҙон һомғол буйлы, бөркөт ҡарашлы, тарамыштары бүртеп, тимер сым һымаҡ ҡаты, бөтә тирә-яҡта ғәҙеллек яҡлаусы булып даны таралған бәһлеүән итеп күҙ алдына килтерә инем. Шулай ҙа туҡһанды ҡыуған ҡартты бөршәйеп, бәләкәйләнеп кенә ҡалған бер бабайҙыр тип уйлағайным. Әммә йәш сағындағы гәйрәте әле лә үҙен таныта ине. Бына-бына һикереп тороп, суҡмарын ҡулына алып: «Ни эшләп ташлап киттегеҙ тыуған итәгегеҙҙе, мөртәттәр? Бураҡаевтар нәҫеленән Сурағол карт менән улы Мотал тигән олатайҙарығыҙ нигеҙ һалған бит уға!» — тип ҡысҡырып ебәрер ҙә, атҡа атланып, һайтылдап, Моталын ҡурсаларға сабып та китер һымаҡ ине уның ҡиәфәте. Кем белә, күҙе күрһә, бәлки, әле лә сыҙап ултырмаҫ ине! «Туҡһан йәштә лә былай буй ташламағас, ҡырҡ йәштәрҙә ниндәй булды икән бәһлеүән ҡарт?» — тигән уй үтеп киткәйне, уның ҡиәфәтенә, текә маңлайына, тура һынына карап. Заманында Көйөргәҙе буйҙарында уҫаллығы һәм ҡарунлығы менән яманатлы даны сыҡҡан Шотт баярын судҡа биреп, еңеүгә ирешкән ҡарт тураһында: «Рус телендә сатнатып һөйләшә ине ул!» — тиҙәр ауылдаштары. Баяр тиклем баярҙы еңгәс, ышанырға була. Шотт баяр, Ермолаевкала төҙөткән спирт етештереү заводы өсөн картуф сәсеүлеген киңәйтеү маҡсатында, Мотал ерҙәрен алмаҡсы булған. Зыяйетдин ҡайным Ырымбур судында судлашып, ерҙәрҙе кире ҡайтарып алған.

Уның Япониянан ауыл старостаһына рус телендә яҙған хаты ла һаҡлана, һуғышта ятып ҡалған йәки әсир төшкән ирҙәрҙең ҡатындарына балаларын бағыуҙа ярҙам итергә, рәнйетмәҫкә, тип хат яҙған. «Беҙ әсирҙә мәңге булмабыҙ», — тип иҫкәртеп тә ҡуйған. Бураҡаевтар шәжәрәһен алып барған. Шәжәрә исем-шәрифтәрҙән генә тормай, ғаилә ағзаларының һәр береһенең холоҡ-ғәҙәте лә яҙылған. Граждандар һуғышы мәлендә ауылға аҡтарҙы ла, ҡыҙылдарҙы ла индертмәй, ауыл ирҙәрен туплап, ауылды һаҡларға тырышҡан. Күпме ваҡытҡа еткәндер уның был фиҙаҡәрлеге, әммә, нисек кенә булмаһын, халыҡты үҙенсә ҡурсалап маташҡан. Ауылды аҡтар баҫып алғас, халыҡты рәнйеткәне өсөн береһен атып үлтергән. Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында, ҡатындар бәләкәй сана һөйрәп урманға утынға барған саҡта, йәшерәк ҡатындарға урмансы бәйләнеп маташҡан. Быны ишетеп ҡалған Зыяйетдин ҡайным урмансыны өйөнә саҡырып алған, ишеген бикләп ҡуйған да утын ағасы алып «аҡылға ултыртып» сығарған. Бер саҡ Диҡҡәт балыҡ тоторға тип һалған мурҙаһын ҡарарға барһа, күрше урыҫ ауылы ирҙәре мурҙаны сығарып маташалар икән. Ун бер-ун ике йәшлек Диҡҡәт йүгереп барып бер ирҙең ҡулына йәбешкән. Уныһы Диҡҡәтте күтәреп алып һыуға ырғытырға торғанда, икенсеһе: «Не трогай! Он же Зияйкин внук! Всю деревню дотла сожжет!» — тип ҡысҡырып ебәргән. Ғүмере буйы ауылын яратып, ауылының именлеген һаҡлап, ҡулынан килгән тиклем ҡурсалап йәшәгән ҡайным бер етәксенең Үрге һәм Урта Мотал ауылдарын яратмауы арҡаһында ғына «перспективаһыҙ ауылдар» исемлегенә теркәп ебәргәне, үҙенең бер ни ҙә эшләй алмағанлығы, ә уландарының бирешеүе өсөн әсенеп тәрән көрһөнә ине.

— Эй-й-й, үрге мәсет, түбәнге мәсет тип һөйләүҙәр тарихҡа ғына ҡалды инде. Ике мәсетле Үрге Мотал бөгөнгө көндә юҡ ителһенсе! Ә илгә ул ниндәй батырҙар бирҙе! Беҙҙең ауылдан ғына ла йөҙгә яҡын кеше Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашты. Ниғмәтша Рыҫҡолов, Ғариф Ураҙбаевтар орден тағып ҡайттылар. Минең улым Насретдин батырҙарса һәләк булды. Бөгөн килеп уларҙың ауылы юҡ. Шуның өсөн ҡан ҡойҙолармы ни ул егеттәр? — тип тағы ауыр көрһөнөп һүҙгә ҡушылды Зыяйетдин ҡайным.

— Диҡҡәт улым, Моталдың зыяратына булһа ла кәртә тотоп ҡуйырға кәрәк ине, исмаһам. Бигерәк мал аяғы аҫтында ҡалған, тиҙәр бит.

— Июль башында бөтә ауылдаштар йыйылышырға һөйләштек. Шул саҡта кәртәләп китербеҙ, олатай.

— Ярай, әләйһәң. Әруахтар тыныс ятһын, исмаһам.

— Атай, Әбделхай ағайым айыу бейетә башлағайны. Тамамлап ҡуйһын, — тине, атаһының үтә әсенеүенә күңеле тулып киткән Фәсхетдин ҡайнаға.

— Әйҙә, дауам ит. Тел эләктереп ҡалған мәлдә әйтеп үтәйем, тип уйлауым. Өлкәнәйгәс, хәтер келт итеп кенә ҡала ул. Әле генә бер фекер зиһенде ярып килеп инә лә, әйтә һалып ҡалмаһаң, тел осона етеп һүҙгә әйләнгеләгәнсе юҡ та була. Әбделхай, һин үҙең, мәсетте телгә алып, йөрәкте иләҫләндереп ебәрҙең бит.

— Ҡуй инде, ҡайным, ни һөйләһәң дә, ни тотһаң да Мотал иҫкә төшөп тик тора шул. Әйҙә, ҡайнаға, мин аш әҙерләгәнсе айыуыңды бейетә тор, — тип, Ғәлиә еңгәй, ҡайныһының иҫтәлектәргә бирелеп китеүен аҡлағандай, йомғаҡ яһаны ла, оло кешенең һүҙен бүлдерергә ҡыймай ултырған Әбделхай ҡайнағаға һүҙ дилбегәһен тоттороп, ашъяулыҡ йәйә башланы. Ҡыҙҙары Люциә, Әлфиә өтәләнеп йөрөп ярҙам иттеләр.
Әбделхай ҡайнаға һүҙен дауам итте:

— ... Айыу бейетеүсе үҙ ҡәҙерен үҙе белеп кенә, текә баҫып, ҡайҡая биреп тора. Майҙанға халыҡ йыйылғанын көтә. Үрге Мотал халҡы тотош йыйыла. Сәңгелдәктәге сабыйҙарын йомарлап, ҡуйындарына ҡыҫтырып, йәш килендәргә саҡлы килеп етә. Майҙан уратып, күпереп ятҡан үлән өҫтөнә лыпын ултырып тамаша көтәләр. Теге ир олпат ҡына ҡыланып айыуын сылбырынан ысҡындыра. Айыу халыҡҡа ҡарап баш эйә. Халыҡ гөж килә. Шунан хужаһы ҡурайҙа бейеү көйө уйнай башлай. Айыу көй ыңғайына ҡәҙимге һелкенеп торған була. Теге ирҙең мутлығының сиге юҡ. Бәлки, айыу һелкенеүенә тура килтереп тә уйнағандыр ҡурайын. Иллә-мәгәр халыҡты ышандыра ине. Бер аҙ бейетеп алғас, еңдәрен һыҙғанып тороп айыуы менән көрмәкләшә башлай. Эй айпашалар, эй айпашалар. Шунан айыу еңә тегене. Еңә лә, артҡы аяҡтарына баҫып, тағы баш эйә. Был юлы хужаһы шәкәр киҫәге һоғондороп ебәрә. Халыҡ тын да алмай ҡарап тора был тамашаны. Һуңғы килеүендә лә шулай, айыуҙан еңелеп, уныһы баш эйеп, инде китәбеҙ тип кенә торалар ине, күрше ауылдың данлыҡлы көрәшсеһе... теге... кем әле, Зыяйетдин ағай? — тип өндәште ҡайныма. Ҡарт һаҡалын һыйпап алды ла:

— Ҡуй, мырҙам, исемен әйтмәй генә һөйлә, көрәшеп дан ҡаҙанһа, атап әйтер инең. Бығаса яулаған данын шул саҡтағы дыуамаллығы менән юҡҡа сығарҙы бит. Артабан ни өсөндөр көрәштәрҙә лә ҡатнашманы ла ҡуйҙы ул. Хөртөн исемләмәй һөйләп өйрән һин уның. Күңелеңә артыҡ ҡара нур йыйма, — тине.

— Айыуҙы ебәрмәйерәк тотаһың, шикелле, ауылдан. Ни эшләтәһең хәҙер? — тип һораны Фәсхетдин ҡайнаға тағы.
Әбделхай ҡайнаға, мәҙәк һөйләүсе ҡиәфәте алып, үҙе лә ҡайҡайыбыраҡ ултырҙы ла һүҙен дауам итте:

— Теге көрәшсе сыҡты ла: «Ҡана, үҙем көрәшеп ҡарайым», — тип ең һыҙғана ла башланы. Ғәйрәт ташып тора инде! Тирә-яҡта һабантуйҙарҙа бер тапҡыр ҙа еңелгән кеше түгел ине.

— Көрәшкең килһә, ҡаршылығым юҡ. Көрәш. Тик аслан айыуҙы еңеп ҡуйма. Алдан иҫкәртәм. Айыу үҙен еңгәнде яратмай. Һәр саҡ еңеүсе булырға тейеш! — тине айыу хужаһы. Көрәшсе өндәшмәне. «Ағайыңды белмәйһең икән әле!» тигәндәй көлөмһөрәп ҡуйҙы ла, майҙанға сығып, айыу менән айпаша башланы. Йөрәге етеп сығыуы үҙе батырлыҡ инде барыбер, Зыяйетдин ағай? Шулай бит?
Ҡайным бер килке өндәшмәй ултырҙы. Мин заманында батыр ҙа, тәүәккәл дә, үткер ҙә булған был ил ҡартының ни әйтерен түҙемһеҙләнеп көттөм.

— Белмәйем, уландар. Мин маҡсатһыҙ батырлыҡты дыуамаллыҡҡа һанайым,— тине ул. Был һүҙҙәр ғүмерлеккә зиһенемә уйылып ҡалды.

— Айыу холҡон белмәүҙәндер инде... — тип, үҙ фекерен ҡыҫтырып ебәрҙе Фәсхетдин ҡайнаға, көрәшсенең дыуамаллығын аҡлағандай.
Әбделхәй ҡайнаға һүҙен дауам итте:

— Көрмәкләшә торғас, тәкей салҡан һалды бит айыуҙы! Майҙан бер юлы «аһ!» тип, ғәжәпләнеүен йәшермәй тулҡынып ҡуйҙы. Әммә айыу күҙ асып йомған арала һикереп торҙо ла тегене һелтәп тә ебәрҙе. Ныҡ теймәне, ахыры. Тейһә, айыу һеңгәҙәтә һалыр ине. Көрәшсе көрәшселеген итте, йылғыр ҙа, сос та булып сыҡты: көрәш майҙанынан ситкәрәк барып усына ҡырсынлы тупраҡ йомарланы ла айыуҙың күҙенә һипте. Уныһы ул-был иткәнсе, еңеүсебеҙ урам буйлап йән-фарман ҡаса башланы. Түңәрәкләп майҙан тирәләп ултырған кешеләр һә тигәнсе ситкә һибелде, ояһы туҙҙырылған һағыҙаҡ һымаҡ, гөжләп әле бер яҡҡа, әле икенсе яҡҡа ташланды ла өйҙәренә инеп бикләнде. Тамаша ҡайғыһы китте. Айыу елдерә генә тегенең артынан. Еңеүсе әллә осоп барҙы, әллә ҡоймалар аша һикерҙе, керпек ҡаҡҡан арала Зыяйетдин ағайҙың бейек ҡоймаһына барып та етте, даһырлап менеп тә китте. Айыу тегенең артынан үрмәләне. Уйланылмаған, аңғармаҫтан килеп сыҡҡан хәүефле бер тамаша булды халыҡҡа. Дауам ит әле, Зыяйетдин ағай, айыу һинең ҡоймаңды туҡмай бит.

— Минең ҡойма аша һикерҙе шул дыуамал батыр, — тип һүҙҙе ялғап алып китте Зыяйетдин ҡайным.

— Ул көнө өй беренсә саҡырып йөрөнөләр тамашаға, ашығыс эшем булғас, бармай ҡалғайным. Ырымбурҙан килеп тәгәрмәс алып китергә тейештәр ине. Туғын туғығайным. Безелдеге сығып, йәнгә тейгән серекәйҙәрҙе ҡыуырға ла ваҡыт тапмай баш баҫып эшләп йөрөһәм, бер саҡ нимәлер шатыр-шотор итә башланы. Аяҙ көндә ни эшләп күк дөһөрләй икән, тип күтәрелеп ҡараһам, ҡойма аша берәү һикереп төшмәһенме, ҡобараһы осоп. Алан-йолан ҡаранды ла таш келәткә инеп бикләнде. Бәй-бәй, тинем дә ынтылып ҡойма яғына күҙ ташлаһам, аптырап киттем: айыу торасы алғы аяҡтары менән тотоноп. "Ҡарап тора бирҙе лә, ҡойма аша төшә алмаҫын аңлап, ҡапҡа яғына китте. Унан да инә алманы. Эй, йөрөй бер заман ҡойма уратып үкереп. Ҡойманы биргесләп тә ала. Ҡойма тирелеп төшмәҫ тимә уның көсөнә. Тик бирешмәне. Ә ҡапҡаны икәүләшеп терәп торабыҙ. Ана асыла-бына асыланан саҡ ҡала.

— Ярһытҡанһың бит йыртҡысты, шилма. Көрәшеп маташҡан булдыңмы әллә? Хәҙер һине ялпаштыра һуҡмайынса китмәй ул, — тинем.
Айыу ҡапҡаға емерә яҙып һуға. Айыу бейетеүсе йөрөй, ни эшләргә белмәй аптырап. Байтаҡ ваҡыт үткәс, айыу аҙыраҡ тынысланды шикелле, хужа ир уның эргәһенә килеп башынан һыйпаны, тоҡсайынан ваҡланған шәкәр киҫәге алып ҡаптырҙы. Үҙенә генә билдәле тылсымы булғандыр инде — ярһыуын тамам баҫты. Тылсымы булмаһа, айыуҙың ярһыуын баҫырһың баҫмай ни,

— Тылсым тип, айыу бейетеүсенең күҙ ҡарашы зәһәр булған, тиҙәр. Ысынмы-бушмы, халыҡ бишкә түкмәстереп сурытып ебәрәме, — өйләнгәс, бисәһенә үҙенең күҙе тейеп йонсота башлағас, уныһы ауырыуға әйләнеп китә яҙған да айырылып ҡасҡан, ти. Шунан башҡа өйләнмәгән дә ҡуйған, тиҙәр. Ярай, уныһы һүҙ араһында. Зыяйетдин ағай, тағы ни эшләп көрәшеп маташты һуң теге батыр? — тип һорау менән тамамланы һүҙен Әбделхай ҡайнаға.

— Өгөтләп сығарҙыҡ. Юғиһә айыу ауылдан китмәҫ ине. Ул алдына алғанды ҡуймай. Әле еңмәһә лә, аңдып йөрөп, ҡасан булһа ла үлтерә һуғып китеүе лә ихтимал. Еңгәнгә тиклем күҙәтә йөрөй ти ул ҡорбанын. Еңелеп ҡуймаһаң, булмаҫ, — тинек. Минең бик хәтәр айыу бысағым бар ине. Ул-был була ҡалһа, әҙер торормон, тип, уның менән бергә сыҡтым.

Был юлы көрәш оҙаҡ барманы — еңеүсе алдан билдәле ине. Айыу тынысланды.

Был ваҡиға мине уйландырҙы. Ысынлап та, һин һәр ваҡыт еңеүсе булырға тейешһең, тигән аң ҡайҙан килә айыуҙарҙа? Айыу еңмешлеге тәрбиәнән түгел, ә ҡанға һалынған аң.