«Рух һәм моң бишегем Башҡортостанда»

– Ике яҡтан да олатайҙарымдың башын ашаған репрессия зәһәрлеге беҙҙең быуынға теймәне. Иҫ ингәндән үҙемде бер нимәгә лә ҡытлыҡ кисермәгән, малайҙар менән көн оҙоно парктан ҡайтып инмәгән, тормошом тик уйындарҙан ғына торған хәсрәтһеҙ бер ҡала малайы тип белә инем. Магазин кәштәләрендә ризыҡ та, кейем дә тулып ятты. Шахтерҙар аҡсаны мул алып эшләне. Ә беҙҙең атай, өҫтәүенә, шахтала начальник та ине, – тип хәтерләй ул бала саҡ йылдарын.

Өлкәндәрҙең өйҙә башҡортса һөйләшеүе, балаларға туған телдә һүҙ ҡушыуы ғына етмәй, уратып алған урыҫ мөхите, рус мәктәбендә уҡыу барыбер үҙенекен итә. Башҡортсалары икмәк-тоҙлоҡ аңлау кимәлендә генә булһа, атай-әсәй ҡушҡан Йәүҙә, Зәйтүнә, Йәмилә, Рауза, Садиҡ, Сәлих, Әкрәм, Рәйсә тигән исемдәр ҙә асылынан ситләшә.

– Нисек Нина, Зина, Валя, Роза, Юра, Валера, Гена, Рая булып киткәнбеҙҙер, иҫләмәйем. Иллә-мәгәр урыҫ исемдәре менән өндәшеүҙәренә күнеккән инек. Мин иҫ белгәнемдән Юра инем инде. Садиҡҡа бөтөнләй оҡшамаған. Улай тиһәң, Сәлих менән Валера, Әкрәм менән Гена араһында ла бер ниндәй ҙә уртаҡлыҡ юҡ, – тип көлә Садиҡ ағай.

Шулай Юра булып, йыр-моң һөйгән ғаиләлә апаларынан рус кинофильмдарында яңғыраған йырҙарҙы отоп алып йырлап йөрөгән Садиҡтың тормошо 14 йәшендә ҡырҡа боролош яһай. Әлбиттә, уға тиклем дә «Уралға ҡайтһаҡ...» тигәнде йыш ишетә ул әсәһенән. Тик ул көндөң ҡасан етерен, күмәк бала менән тейәнеп ҡайтып төшөргә нисек тәүәккәллек ҡылырын Маһира Шәйхислам ҡыҙы үҙе лә белмәй кисектерә килә. «Уралда ҡыштар йылы, ә ер еләктәренең тәмлелеге!» – әсәһенең тыуған яғы тураһында хозурланып һөйләүенән бала күңелендә Башҡортостан ожмах иле булып урын ала, хатта ул яҡта бөтөнләй ҡыш булмай ҙа, ер еләктәре йыл әйләнәһенә түгелеп емеш биреп ултыра икән тигән ышаныу ҙа барлыҡҡа килә. Шуға күрә тыуа-тыуғанынан Прокопьевскиҙан бер ҡайҙа ла ситкә сығып йөрөмәһәләр ҙә, бер туған Шаһыбаловтар «ҡайтыу» яғына еңел ҡуҙғала.

1963 йылдың 15 сентябрендә әсәһенең йәнтөйәге булған Амангилде ауылына бөтөнләйгә ҡайтып киләләр. Хыялдағы ожмах иле әсе ысынбарлығы менән ҡаршылай. Йәшәргә өй юҡ, ауыл мәктәбендә башҡортса белем бирәләр, ә район үҙәгендә ятып уҡырға интернатта урын булмай. Өй һатып алғансы ишле ғаилә икегә бүленеп туғандарында йәшәп тора. Балалар иһә киләһе көҙҙә Асҡар урта мәктәбенә барғансы бер йыл өйҙә ултырырға мәжбүр була. Килгән йылда уҡ был яҡта ҡыштарҙың хәтәрен, 40 градусҡа еткән зәһәр һыуығын күрергә, тиҙҙән еләк миҙгеленең дә бер мәл генә булыуына инанырға тура килә.

– Икегә бүленгән бала сағым тураһында яҡты хәтирәләр генә һаҡлайым. Прокопьевск ҡалаһының Зенковский уклон тип аталған шахтерҙар биҫтәһендә уҙған ғәмһеҙ йылдарымды һағынам. Атай-әсәй ерһенмәһә лә, беҙҙең тыуып үҫкән еребеҙ бит ул. Бала саҡ дуҫтарыбыҙ ҙа шунда ҡалды. Улар менән бәйләнеш тотмауым өсөн үкенесем бар, – ти йырсы ағай. – Ә шулай ҙа Әбйәлил – иң ғәзиз ил. Бында ҡайтып, беҙ ысын башҡорттарса эшкә әрһеҙлеккә өйрәндек. Бер йылдан инде салғы, балта тота белмәгән ҡала малайҙары түгел инек, туғанлыҡ ҡәҙерен белдек, иң мөһиме, туған телде яраттыҡ, бында хеҙмәт юлыбыҙҙы башланыҡ, хөрмәт ҡаҙандыҡ...

Асҡар мәктәбенең музыка уҡытыусыһы Мария Филлиповна ағалы-ҡустылы Садиҡ менән Сәлих Шаһыбаловтарҙа йырға һәләт барлығын тойомлай. Оҙаҡламай улар мәктәп хорының солистары булып китә. Шул уҡ йылда Сибайҙа смотрҙа беренсе урын яулап ҡайталар. Район мәҙәниәт йорто сәхнәһендә лә йыш сығыш яһайҙар.

– Атай-әсәй мине мәктәпкә 8 йәштән биргән, бында ҡайтҡас, тағы бер йылды юғалттым, 14 йәшемдә генә 6-сы класҡа барҙым. Йәшем буйынса ла, буйға ла класташтарымдан ҙур инем. Үҙемде өлкән тойоп, 8-се кластан һуң артабан уҡыманым, – тип дауам итә Садиҡ Фәтих улы.

РДК-ға йырсы итеп саҡыралар. Бик теләһә лә, Асҡарҙа ятып эшләү мөмкинлеге булмай. Ә ауыл клубындағы берҙән-бер штат буш түгел. Колхозға эшкә төшөүҙән башҡа сара ҡалмай. Фермала быҙау ҡарай, бесән ташый, пилорамала таҡта быса. Өс-дүрт йыл ваҡыты шунда үтә. Шулай ҙа йыр-моңдан һис айырылмай. Үҙ аллы гармунда уйнарға өйрәнә, пластинкаларҙы ҡырҡ ҡабат өйрөлтөп тыңлап, яңы йырҙар отоп ала. Иң ҡыҙығы – бер нисә йыл элек кенә туған телендә һөйләшә белмәгән егет башҡорт халыҡ йырҙарына мөкиббән ғашиҡ була. Йәйҙәрен район мәҙәниәт йорто артистары труппаһы менән күрше райондарға гастролдәргә йөрөргә өлгөрә, баҫыуҙа ла, йәйләүҙә лә, клуб сәхнәһендә лә уның сығышын халыҡ көтөп ала, ә ҡышҡыһын тағы ла ферма юлын тапай. Мәҙәниәт өлкәһендә ныҡлап урын тапҡансы ике йыл Амангилделәге иҫке клубта эшләү мөмкинлеге лә йылмая. 1970 йылда, ниһайәт, рәсми рәүештә РДК-ға автоклуб мөдире итеп эшкә алына. Унан яңы асылған Амангилде мәҙәниәт йортона художество етәксеһе булып ҡайта. Артабанғы йылдар ауыл йәштәрен сәхнәгә сығарыу, концерттар ҡуйыу, район күләмендәге фестиваль-смотрҙарҙа ҡатнашыу менән гөрләп үтә. Күңеленә инеп оялаған йырсы һандуғас Садиҡтың үҙенә лә һис тынғы бирмәй. Үҙ өҫтөндә ныҡышмал шөғөлләнеүе ижад офоҡтарын бейегәйтә. 1972 йылда Ҡазанда үткән Бөтә Рәсәй художестволы үҙешмәкәрлек смотрында I дәрәжә дипломант була. 1976 йылда «Ҡолой кантон» йыры менән Ғәзиз Әлмөхәмәтов исемендәге призға республика конкурсында лауреат исемен яулай. Яңғыҙ башҡарыусы, район халыҡ хорының алыштырғыһыҙ солисы булараҡ, Бөтә Союз смотрҙарында ҡатнаша, Екатеринбург, Мәскәү ҡалаларында сығыш яһай. Райондың «Йәшлек» халыҡ бейеүҙәре ансамбле менән берлектә 1979 йылда Германияға, 1996 йылда Испанияға гастролгә сығып, сит ил тамашасыларына ла башҡорт халыҡ йырҙарын ишеттерә. Ә инде район, республика кимәлендә ул ҡатнашып, еңеү яулаған бәйгеләрҙең иҫәбе-һаны юҡ. Хәҙер ҙә, күптән хаҡлы ялда булыуына ҡарамаҫтан, Әбйәлилдә бер генә ҙур концерт та Садиҡ Шаһыбаловтың ҡатнашлығынан тыш үтмәй.

Ижади ғаиләнән бер Садиҡ ағай ғына яҙмышын мәҙәниәткә хеҙмәт итеүгә арнай. 1993 йылдан пенсияға сыҡҡансы Амангилде мәҙәниәт йортоноң директоры булып эшләй. Ә ул хаҡлы ялға 68 йәшендә генә китә. Дөйөм стажы – 48 йыл. 2000 йылда фиҙаҡәрлеге, башҡорт йыр сәнғәтен үҫтереүгә индергән өлөшө өсөн уға «Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре» тигән маҡтаулы исем бирелә. Ошо урында Садиҡ Фәтих улының тормош һәм хеҙмәт юлынан бер ҡыҙыҡлы фактты килтермәйенсә булмай – ул бер ниндәй ҙә һөнәри белемгә эйә түгел! Өйләнеп, Амангилделә эшләп йөрөгәндә 27 йәшлек ир, вокал буйынса уҡы тип өгөтләгән кәләшенең һүҙен йыҡмай, Өфө сәнғәт училищеһына һынау тота. Йәш булһа ла, иренең талантын профессиональ кимәлдә үҫтереү кәрәклеген күҙаллай аҡыллы ҡатын.

– Үҙем менән РДК-нан Ғайсар тигән баянсы егетте алдым. Бер аудиторияла репетиция яһайбыҙ. Яныма абитуриент йәштәр йыйылып китте, шып тороп тыңланылар. «Ағай, һин үтәһең!» – тип ҡалдылар имтиханға ингәндә. «Ҡолой кантон» менән «Азамат»ты йырланым. Ҡабул итеү комиссияһы рәйесе Миләүшә Мортазина нисә йәштә булыуымды һораны ла: «Һиндә тәбиғи һәләт, тауышың ҡуйылған, йырҙарҙы профессиональ кимәлдә оҫта башҡараһың, училищела ала торған һабаҡҡа тәбиғәттән эйәһең, беҙ, вокал буйынса педагогтар, һиңә бер нимә лә бирә алмайбыҙ, йырла ла йырла!» – тигәс, башҡаса уҡыу темаһына әйләнеп ҡайтманым. Уның ҡарауы, ике улым да вокал буйынса уҡыны, бәләкәйе Рөстәм Миләүшә Ғәле ҡыҙы класын тамамланы, – ти ул.

Репертуары бик бай Садиҡ ағайҙың. Йырҙың йыртығы юҡ тиҙәр, шулай ҙа йырсы уларҙың мәғәнәһенә иғтибар бирә. Тәрән моңло, хислеләре шунда уҡ күңелен әсир итә. «Ошо иң яратҡан йырым», – тип берәүһен дә айырмай, барыһын да яҡын күрә. Иң ҙур хазинаһы – халыҡ йырҙары. Йырсымын тигән һәр кем оҙон көй һуҙа алмай. Садиҡ Шаһыбаловтың ижади багажында утыҙлаған халыҡ йыры бар – «Уйыл», «Сәлимәкәй», «Ҡолой кантон», «Абдрахман», «Таштуғай», «Шәүрә», «Буранбай», «Урал», «Тәфтиләү» һәм башҡалар. Шуларҙың күпселеген Рамаҙан Йәнбәков яҙмалары аша өйрәнгән, «Буранбай»ҙы Абдулла Солтановтан, мәшһүр «Урал»ды иһә үҙебеҙҙең райондың һәүәҫкәр таланты Зәйнәғәбдин Ҡараҡаевтың башҡарыуынан отоп ҡалған. «Беҙҙе атай менән әсәй юҡҡа ғына Уралға алып ҡайтырға ынтылмаған – рух һәм моң бишегебеҙ бында булған икән», – тигән фекерҙә ул хәҙер. Әлбиттә, Юра-Юрий булһынмы – барыбер йырлар ине, әммә Башҡортостан атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәрен, юғары оҫталыҡ менән башҡорт халыҡ йырҙарын башҡарыусы талантты юғалтыр ине.

Йырсы хәҙерге заман башҡарыусылары ижадына ла мөрәжәғәт итә. Фирдус Тямаевтың «Яңғыҙ торна»һын йөрәккә үткәреп йырлай. Яҙмыш ҡушыуы буйынса Садиҡ ағайға ла 40 йылдан ашыу бергә ғүмер иткән һөйөклө тормош юлдашын, уның йырсы булараҡ үҫешенә ҙур йоғонто яһаған Рәйлә Исхаҡ ҡыҙын мәңгелеккә юғалтырға тура килә. Икенсе тормош юлдашын тәүгеһенә оҡшатып уҡытыусынан һайлай һәм яңылышмай: Земфира Зиннәт ҡыҙы ла ипле, тыныс холоҡло, иренең ижадын хөрмәт иткән ҡатын.

– Яҙмышымды Садиҡ менән бәйләүемә үкенмәйем, уның янында ысын ҡатын-ҡыҙ бәхетен татып йәшәйем. Беренсе никахтан уңмаған инем. Өйөбөҙҙә йыр, баян моңдары көн дә яңғырап тора. Бергәләп урындағы мәҙәниәт йортона репетицияларға йөрөйбөҙ, вокал ансамблдәрҙә йырлайбыҙ. Концерттарға ла парлашып барабыҙ. Билдәле артистар барыһы ла уны таный, концерттарына саҡыра, ҙур шәхес итеп күреп ихтирам итә, кәңәштәр һорай. Ә тормошта ул бик ябай кеше, йорт-ихаталағы ир-ат эшенә минән ҡул тейҙертмәй, – тип һөйләй Земфира апай.

Йыр-моңға һәләт Шаһыбаловтарға Шәрифулла олаталарынан күскән. Ул йырға бик маһир булған, ҡурайҙа, ҡумыҙҙа, думбырала уйнаған. Бөтәһе бергә йыйылғанда, ҡунаҡ табындарында Шәрифулла ейәндәре һандуғастай һайрашып, йырлашып ултыралар. Ә инде бүләләр быуынынан Садиҡ ағайҙың улдарының сәнғәт юлынан китеүе тураһында белмәгән кеше һирәктер. Икеһе лә юғары белемле вокалистар. Тыуған ауылында төпләнгән Рушан Буранғол мәҙәниәт йортонда методист булып эшләй. Училищеның 2-се курсында уҡыған сағында башҡорт халыҡ йырҙарын башҡарыусыларҙың «Ирәндек моңдары» төбәк-ара конкурсында гран-при яулап «тимер атлы» булған Рөстәм хәҙер инде хаҡлы рәүештә «Башҡортостандың атҡаҙанған артисы» исемен йөрөтә, Х.Әхмәтов исемендәге Башҡорт дәүләт филармонияһы солисы, концерт төркөмө етәксеһе.

Үҙенең 75 йәшендә лә сәхнә күрке булған ҡарағайҙай төҙ, мөһабәт кәүҙәле йырсы йөрәк моңдарын тамашасыларына өләшеүен дауам итә. Ир-егеттәр араһында һирәк осраған юғары тенор тауыштың беҙҙең арала тағы ла бик күп йылдар яңғырауын теләге килә. Уны яҙмаларҙан түгел, ә йырсының тере башҡарыуында тыңларға ла тыңларға яҙһын әле беҙгә. Ә шулай ҙа киләсәк быуындар өсөн Садиҡ Шаһыбаловтың йырҙарын, бигерәк тә оҙон көйҙәрҙе яҙҙырып ҡалыу ҙа зарур. Ошоға ҡәҙәр үтәлмәй килгән был ғәмәлде, һуңынан үкенмәҫлек булһын өсөн, хәҙерге көндә мәҙәниәттебеҙҙе алға этәреүсе етәкселәр, халыҡ ижады буйынса белгестәр яҡын арала бойомға ашырып ҡуйһа ине икән. Ә Садиҡ Фәтих улына башҡорт халыҡ йырҙарындай оҙон ғүмер, Урал ҡоросондай ныҡлы һаулыҡ теләп ҡалам.

Гөлнара КҮСӘРБАЕВА