Портрет – ул күңел торошо

– Рита ханым, һүҙҙе бала саҡтан башлайыҡ. Ҡайҙа тыуып-үҫтегеҙ, ата-әсәйегеҙ кем?

– Борай районының Ванаш ауылында тыуғанмын. Бәләкәй саҡтан уҡ һынлы сәнғәт менән ҡыҙыҡһындым. Өйҙәгеләрҙән ҡасып, өҫтәл аҫтына инеп һүрәт төшөрә торғайным. Атайым тарих уҡытыусыһы булды, тағы ла рәсем, хеҙмәт дәрестәрен алып барҙы. Әсәйем – табип, фельдшер. Улар икеһе лә һуғыштан ҡайтып өйләнешкәндәр. Ғаиләлә алты бала үҫтек. Барыбыҙ ҙа һүрәт төшөрөргә ярата инек.

– Ҡайҙан килгән икән ул һәләт?

– Атайҙан бирелгәндер. Ул тотош колхозды биҙәүсе рәссам ине, гел генә лозунгылар яҙҙы. Яңы йыл алдынан балаларҙы алып сығып, боҙҙан, ҡарҙан ҡыш бабай һәм башҡа һындар яһарға өйрәтеүе хәтерҙә. Әммә миңә һүрәт төшөрөргә рөхсәт итмәй ине.

– Ҡыҙыҡ... Нишләп икән?

– Атайым Мәскәүҙән китаптар яҙҙырып ала ине. Уҡытыусы булыуыбыҙҙы теләгәндер, күрәһең. Шуға һынлы сәнғәт менән мауығыуыбыҙҙы артыҡ өнәмәгәндер ҙә. Беҙҙең дәрес әҙерләгәнде ҡарап тора ине үҙе. Математикаға һөйөү уятты ул. Рәсем төшөрөп ултырғанымды күрһә, исмаһам, китап уҡы, файҙаһы күберәк булыр, ти ине. Ә мин ҡасып-боҫоп үҙемдекен эшләнем. Хәтеремдә, бәләкәй генә блокноттарым бар ине. Шуның һәр бер битенә төрлө тарихтар уйлап сығарып, сюжетлы һүрәттәр төшөрә торғайным. Тик үҙем өсөн генә, уны сит кеше ҡарарға тейеш түгел. Ә атайым, ҡунаҡтар килһә, мине маҡтай-маҡтай шул блокноттарҙы күрһәтә, ә мин уға үсеккән булам.

– Нимә менән төшөрә инегеҙ?

– Ул ваҡытта ҡәләм менән инде. Бишенсе класта уҡығанда апайым «Башҡортостан пионеры» гәзитендә Өфөлә мәктәп-интернаттың сәнғәт класына Башҡортостандан балалар йыялар тигән иғлан тапҡан. Һәм мин үҙемсә имтиханға әҙерләндем. Һүрәттәрҙе һалып хат ебәрҙем. Тик был хаҡта бер кемгә лә өндәшеп торманым. Күп тә үтмәй имтиханға саҡырыу килде. Барыһын да шаҡ ҡатырҙым шулай. Атайым өсөн көтөлмәгән хәл булһа ла, имтиханға үҙе алып китте. Конкурс ҙур. Бер урынға 12 кеше дәғүә итә... Һүрәт төшөрөп сығып, һөҙөмтәләрҙе көтөп ултырғанда минең конкурстан үтеүем хаҡында хәбәр иттеләр. Шулай итеп сәнғәт мәктәбенә эләгеп киттем. Яҡшы уҡыттылар унда. Яңы ғына Мәскәү институтын тамамлап килгән йәштәр белем бирҙе. Шул мәктәптә 5 йыл уҡыным. Унан һуң Сәнғәт училищеһын тамамланым. Ул ваҡытта рәссамдар почетта ине. Һәр бер ойошманың үҙ рәссамы булды. Мин училищенан биҙәүсе рәссам булып сыҡтым. Хәҙер был һөнәр эйәләрен дизайнер тиҙәр. Сәнғәт институтына ла барып ҡараным мин, ләкин яланғас һынды (обнаженка) төшөрә алманым. Әнүәр Нурмөхәмәтов үҙе бөтә студенттарға: ҡарағыҙ әле, мәктәпте генә тамамлаған ҡыҙ, нисек итеп оҫта төшөрә тип, минең рәсемдәрҙе училищенан һуң килгәндәргә күрһәтте хатта. Әммә унда инергә әҙерлегем етеңкерәмәй ине. Бер аҙ шөғөлләнеп, киләһе йылына барайым тиһәм, ул йылда рәссамдарҙы йыймайҙар икән. Шуға ла мин училищеға индем. Артабан тормош үҙенекен итте. Төрлө ойошмаларҙа эшләнем...

– Хеҙмәт юлығыҙ ҡайҙа башланып китте?

– Әлеге Карауанһарай урынында сәнғәт оҫтаханаһы бар ине, башта шунда урынлаштым, артабан йәшел ҡурсаулыҡ шифаханаһында эшләп алдым. Шунан һуң сәнғәт фондына эләктем... 90-сы йылдарҙа илдәге хәлдәр үҙгәреп киткәс, был ойошма тарҡалды. Әйткәндәй, тап шул осорҙа тормошҡа сыҡтым. Шунан һуң яҙмыш мине театрға алып килде. Унда мин рәссам-бутафор булып урынлаштым.

– Журнал уҡыусылар өсөн аныҡлыҡ индереп китәек: Рәссам-бутафорҙың хеҙмәте нимәнән ғибәрәт?

– Сәхнәлә ҡул менән тотоп ҡарай торған реквизиттарҙы әҙерләй ул. Мәҫәлән, папье-машенан алма, икмәк, картуф һ.б. нәмәләр яһайбыҙ. Ете йыл шул бүлектә эшләнем. Бригадабыҙҙа өс кеше ине. Артабан рәссам-дизайнер вазифаһына күстем. Үҙемде «специалист по наружной рекламе» тип атайым. Сөнки башлыса тышҡы реклама баннерҙарын эшләргә тура килә.

– Тәүге тапҡыр яҙған картинағыҙҙы иҫләйһегеҙме? Студент эштәрен иҫәпкә алмағанда...

–...Бәләкәй саҡтан портреттар ижад итә инем. Күп эшләнде улар, хатта дауаханала ятҡанда ла палаталаштарҙы төшөрөп бүләк иттем. Дүртенсе класта уҡығанда автопортрет яһағанмын. Атайым уны һаҡлаған. Ҡәләм менән «штриховать» иткәнмен бит әле. Көҙгөгә ҡарап, үҙемде төшөргәнмен. Ул ваҡытта ауылда сәнғәт мәктәбе юҡ. Ҡайҙан килгәндер ул һәләт... Хәтеремдә, өсөнсө класта уҡығанда уҡытыусыбыҙ: бер уҡыусыбыҙ (анкета тултырғанбыҙҙыр инде) рәссам булам тип яҙған, ти. Һәм барыһы ла миңә боролоп ҡараны. Ә ҙур картиналарға килгәндә, уларҙы мин театрҙа эшләгәндә төшөрә башланым. Ут яҡтыртыусы булып эшләгән Альмира апай: «Рита, һин бит рәссам, миңә шуны төшөрөп бир әле, быны төшөрөп бир әле», – ти. Ана шул апай мине сәмләндереп, ижадҡа әйҙәне. Әллә рәсемдәремдән коллекция йыйҙы инде (көлә)... Ҡайҙа ҡуйғандыр уларҙы? «Мин һиңә түләйем», – тип шулай ҡыҙыҡһындырып эшләтте. Шунда әҙме-күпме түләй ҙә ине. Һуңынан портреттарға күстем. Беренсе тапҡыр әлеге шул Альмира апайҙың туғанын төшөрҙөм. Чехословакияла опера һәм балет театрында бейей ине ул егет. Башҡорт милли костюмында һынландырҙым уны. Шунан бөтә кеше лә һүрәтемде матур ҙа матур тигәс, ҡанатланып киттем. Портреттар менән мауыға башланым.

– Хәтерегеҙҙә ҡалдырып төшөрә инегеҙме әллә натурананмы?

– Фәҡәт был портретты фотография аша эшләнем. Улар ҡатыны менән икеһе лә балет артистары ине. Балет костюмында ла төшөрҙөм үҙҙәрен. Альмира апай туғандарына шулай үҙенсәлекле бүләктәр яһатып ала ине минән. Һуңынан беҙҙә иҙән йыйыусы Тамара апайҙы төшөрҙөм. «Өҫкө ҡатта йәшәгән күршем, хәрби кеше, коридорына ҙур итеп портретын төшөртөп ҡуйған, унан ни ерем менән кәм әле мин? Ҡана төшөр әле апайыңды», – тигәс, ҙур итеп уның портретын яһаным. Эй, ҡыуанды. Эштән һуң, кабинетыма кереп, миңә «позировать» итеп ултырҙы, мин уны буяуҙар менән һынландырҙым.

– Натуранан эшләү еңелерәкме,әллә фотоға ҡарапмы?

– Кемгә нисектер, миңә кешене фото аша һынландырыу ҡыйыныраҡ. Яҡтылыҡтың ятыуын, күләгәләрҙе, әйләнештәрҙе күрергә тейешмен. Кешенең күҙенә ҡарап, үҙенә генә хас сифаттарын табып була... Кеше менән аралашып, күҙгә-күҙ ҡарашып һөйләшеп ултырабыҙ ҙа, үҙемдең күңелем ятһа, төшөрәм. Ҡайһы берәүҙәр нимәлер өмөт итә, ә күңелдәре буш, йөрәктәре туң, ундайҙарҙы төшөрмәйем. Рәссам быны тиҙ генә һиҙемләй.

Бер мәл Тюлькин музейына йөрөү ғәҙәткә инде. Унда бер төркөм рәссамдар йыйылып һүрәт төшөрәләр икән. Шунда Башҡортостандың билдәле кешеләренең портреттарын яҙа башланым. Тюлькин музейы менән театр араһында ғына йәшәйем. Төшкө аш ваҡытында йүгерәм тегендә һүрәт төшөрөргә. 40 минут самаһы эшләйбеҙ. Зарисовкалар яһайбыҙ. Тора-бара мин беҙҙең театр артистарын саҡыра башланым. Шунда ижад ителгән Муллаян Сөйәрғолов, Хөрмәтулла Үтәшевтың портреттары менән ҡатнаштым. Ә Илдар Ғүмәров, Милена Сираеваның портреттарын Нестеров музейына алдылар. Әле шул фондта һаҡлана улар.

– Уларҙы кем-нисек һайлап алды?

– Уйламаған ерҙән килеп сыҡты, тиһәң дә була. Тюлькин музейындаға күргәҙмәгә сәнғәт белгесе килеп, ошо картиналарҙы музейға һайлап алған. Шунан тағы ла дүрт эшемде Нестеров музейына алдылар. Рәсәй геройҙары, космонавтарының портреттары ине улар. Бер депутат аэрокосмик мәктәптә космонавтарҙың портретын төшөрөгә саҡырғайны.

Театрҙа ла артистарҙы төшөрҙөм һәм юбилейҙарында бүләк иттем. Иң тәүҙә Муллаян Сөйәрғоловтың портретын сәхнәлә тапшырҙым. Ул беҙҙең бүлмәгә йыш инеп хәл белешеп йөрөй торғайны. «Бына тиҙҙән юбилейым була», – тине бер ингәнендә. «Әйҙә һеҙҙең портретты сәхнәлә тапшырам», – тим. Илап ебәрҙе ағай. Әйткән һүҙ – атҡан уҡ. Юбилей кисәһендә Муллаян ағайға иҫтәлекле бүләк яһаным. Олег Хановҡа ла портретын  төшөрөп бүләк иттем.

– Күргәҙмәләр тип һөйләнек, ҡайһылары иҫтә ҡалған?

– Йыл һайын Тюлькин музейында күргәҙмәлә ҡатнашабыҙ. Театрҙа ла үҙебеҙҙең рәссамдар менән күргәҙмә ойошторҙоҡ. Ә һуңынан үҙемдең шәхси күргәҙмәмде үткәрҙем. Мин тәүҙә әҙер түгелмен, тип ҡаршылаштым. Сөнки шәхси күргәҙмәгә рәссамдар йылдар буйы әҙерләнә. Нимә бар, шуны ҡуйҙым инде: театрҙа эшләгәндәрҙең генә түгел, ғөмүмән, билдәле шәхестәрҙең, Тюлькин музыйында төшөргән кешеләрҙең портреттарын да сығарҙым. Шәхси күргәҙмә ойошторорға тигән уй ҙа юҡ ине, үҙенән үҙе килеп сыҡты.

– Иҫләйем, бик матур күргәҙмә булды...

– Шуныһы үкенес, ул мәлдә күп портреттар төшөрөлөп бөтмәгәйне.

– Светлана Хәкимованың портретын да шул тиклем оҡшатып яһағайнығыҙ...

– Уның портретын журналдан ҡарап яһаным. Әйткәндәй, оҙаҡ төшөрҙөм уны. Ҡайта-ҡайта эшләнем. Берәү ҙә ҡамасауламаһын өсөн, эштән һуң аулаҡта ҡалыу ҙа талап ителде. Ғөмүмән, һүрәт төшөргәндә яңғыҙлыҡ кәрәк.

– Ул сама картиналарҙы ҡасан ваҡыт табып яҙаһығыҙ?

– Төндәрен. Өйгә ҡайтам да төшөрәм. Бер мәлде Кушнаренко музейы 12 портретҡа заказ бирҙе. Рәссамдар менән бүлешеп алдыҡ. Эштән ҡайтҡас, тиҙ генә сәй эсеп алам да, төшөрөргә ултырам, шунан әҙерәк ятып йоҡлап алам да, тағы ла эшкә тотонам. Иптәшем, ул саҡта иҫән ине. «Нисек йоҡлап ятҡан ерҙән һикереп тороп һүрәт төшөрә башлайһың?» – тип аптырай торғайны. Техника инде, ҡул өйрәнгән...

– Заказдар тинегеҙ. Улар йыш буламы?

– Элек күберәк ине. Мөрәжәғәт итеүселәр булһа, әгәр ҙә ул кеше күңелемә ятһа, төшөрәм инде.

– Төшөрмәйем, тип кире ҡаҡҡан ваҡыттарығыҙ булдымы?

– Эйе, булды. Мәҫәлән, кеше бәләкәй генә фото менән килеп, шунан ҙур портрет яһатырға өмөтләнһә, мин уларҙы кире ҡағам. Портрет төшөрөр өсөн кешенең һәр бер йыйырсығын, күҙ ҡарашын, рухи донъяһын күрһәтә белергә кәрәк. Беренсенән, бәләкәй фотоға тексәйеп ултырып, күҙҙе боҙорға мөмкин. Икенсенән, кешенең үҙе менән менән осрашып күрешмәгәс, портретын да тулыһынса матур итеп һынландырып булмай.

– Ә заказдарҙан тыш былай портрет өсөн кешене нисек һайлайһығыҙ?

– Кеше менән аралашып, күҙгә-күҙ ҡарашып һөйләшеп ултырабыҙ ҙа, үҙемдең күңелем ятһа, төшөрәм. Ҡайһы бер кешеләр нимәлер өмөт итә, ә күңелдәре буш, йөрәктәре туң, ундайҙарҙы төшөрмәйем. Рәссамдың күңеле һиҙгер ул.

– Көнө-төнө эштә, өйгә ҡайтҡас та ал-ял белмәйһегеҙ. Матур һүрәттәр төшөрөр өсөн илһамды ҡайҙан алаһығыҙ?

– Үҙемә оҡшаған кешеләр менән аралашыуҙан илһам алам. Күргәҙмәләргә йөрөйөм. Яңыраҡ Үҙәк күргәҙмә залына барып, башҡаларҙың эштәрен күреп илһамланып, сәмләнеп ҡайттым. Ләкин кәйеф булмаһа, барыбер бер нәмә лә эшләп булмай. Иптәшем был донъянан киткәс, мин оҙаҡ ҡына бер нәмә лә яҙманым. Ҡайғы баҫа тиҙәр бит, ысынлап та, ундай ваҡытта ҡулға эш бармай шул. Тик ҡылҡәләмгә тотонһаң, тормош мәшәҡәттәре онотолоп, ҡайҙандыр көс килгән кеүек. Әммә кәрәк, тип кенә әллә ни эш ҡылырмын тимә. Кәйефһеҙ килеш эшләһәң, элек төшөргәнеңде лә боҙоп ҡуйырға мөмкин. Шуға ла эшкә көнөмдө алдан планлаштырып киләм. Көнөнә бер нимә лә төшөрмәһәм, насар йоҡлайым.

– Күргәҙмәләргә йыш йөрөһөгөҙмө?

– Тырышам инде.

– Рәссамдарҙан кемде яратаһығыҙ?

– Борис Домашниковты. Әле Нестеров музейында уның күргәҙмәһе бара. Уның төҫтәре иҫ киткес... Рәссамдар менән бергә осрашып, бер-беребеҙҙе ҡанатландырып торабыҙ. Сөнки ижади кеше өсөн ыңғай эмоциялар кәрәк. Ғөмүмән, тормошта кешеләргә һоҡланып ҡарай белеү мөһим. Бәләкәй саҡтан уҡ матур кеше күрһәм, иҫем китә торғайны. Шул тиклем текләгәс, кеше нимә тип уйлайҙыр, ә мин уға һоҡланып бағам. Кешенең үҙенә генә хас матур һыҙаттыры ҡыҙыҡһындыра.

– Минең тормош иптәшем видеоопреатор, шулай уҡ урамда сағыу кешене күрһә, бына был кинола төшә торған кеше, тип ҡараштары халыҡ араһындағы айырым кешеләрҙе тиҙ генә эләктереп ала.

– Эйе, үҙең дә һиҙмәҫтән, натура эҙләйһең.

– Рәссам булыр өсөн профессиональ белем мөһимме?

– Академик мәктәп кәрәк. Сөнки һинең белемең бармы, юҡмы икәне шунда уҡ күренеп тора. Үҙешмәкәр рәссамдар ҙа була, әлбиттә, улар үҙенә күрә бер төрлө айырым сәнғәт.

– Ә бына әле модала булған, популярлыҡ яулаған үҙешмәкәр рәссамдар тураһында нимә уйлайһығыҙ? Ҙур залдарҙа күргәҙмәләр ойошторалар бит...

– Сер түгел, һатып алынған бит инде улар.

– Тимәк, улар бөгөн – модала, популяр, иртәгә – юҡ?

– Әлбиттә.

– Ә Никас Сафронов, мәҫәлән?

– Минең уға ҡарашым бер төрлө генә түгел.

– Минең дә... Бер ҡараһаң, үтә модалы, бер төрлө портреттарҙы күпләп сығара, икенсе яҡтан ҡараһаң, техника йәһәтенән шәп эшләнгән дә инде...

– Ул матур төшөрә. Һәм аҡса эшләй. Рәссам шундай юлды һайлаған. Элек тә хандарҙың үҙҙәренең рәссамдары булған бит. Заманаһы шулай хәҙер. Фото сәнғәте барлыҡҡа килгәс, ундай рәссамдар тынып ҡалды. Шулай ҙа был рәссам, минеңсә, үтә тырыш кеше. Сөнки һәр бер портрет энергия талап итә.

– Картиналарҙы бүләккә бирҙем, музейҙарға алдылар, тинегеҙ. Кешегә бирергә йәлләгән картиналар булдымы? Йәшереп өйҙә ҡалдырған...

– Бөтәһе лә йәл уларҙың. Һәр рәссам өсөн дә шулайҙыр. Көнө-төнө төшөрәһең дә, кешегә тоттороп ебәргәс, күңелдә бушлыҡ ҡына тороп ҡала. Ярай ҙа эле фотоға төшөрөп була. Әгәр ҙә заказ түгел, ижади эш икән, ул бер кешегә лә бирелмәй, күргәҙмә өсөн генә һаҡлана. Фидан Ғафаровтың портреты миндә, үҙемдә. Килеп һораһа ла, бирмәйем (көлә). Сөнки ул миңә күргәҙмә өсөн кәрәк. Минең күп кенә рәсемдәрем музейҙарҙа һаҡлана: Дәүләкән, Кушнаренко, Тюлькин, Нестеров музейҙарында. Хәрби дан музейына Афған һуғышы ветерандарын төшөрөп бирҙем.

Эльвира Дәүләтбирҙина.

"Тамаша" журналы, №2-2022 й.