ТАРИХЫБЫҘ ТӘРӘН, УНЫ БАШҠАЛАР ҘА БЕЛҺЕН...

Урал Хайрулла улы, һеҙ - ҡала башҡорто. Өфөлә тыуып үҫкәнһегеҙ. Һеҙҙең атай-әсәйегеҙ заманында баш ҡалала милли мөхит бик тар була. Ошо йәһәттән бала сағығыҙ хәтерегеҙгә нисек уйылған?

- Һүҙҙе атайымдан башлаһам, дөрөҫ булыр. Хәйрулла Хәбибулла улы Учалы районының бәләкәй генә Аҙнаш ауылында тыуған. Үҙ көсө, тәбиғәттән бирелгән һәләте менән күтәрелгән, физика-математика фәндәре докторы, профессор булып киткән кеше ул. 2016 йылда 75 йәшендә арабыҙҙан китте.
Беҙҙең йортта гел башҡорт мөхите хөкөм һөрҙө, шуға был йәһәттән кәмһенеү кисермәй үҫтем. Мин бәләкәй саҡта Башҡорт дәүләт университетының 4-се ятағында йәшәнек. Атайым менән әсәйемдең аралашҡан дуҫтары милләттәштәребеҙ булды, йыш ҡына ҡунаҡҡа йөрөштөләр, күмәкләп халыҡ йырҙарын башҡарырҙар ине. Атайым оҫта итеп бейей ҙә торғайны. Был һәләт миңә унан күскәндер. Хәҙерге Мостай Кәрим урамындағы космонавт Владимир Комаров исемендәге Пионерҙар һарайына бейеү түңәрәгенә йөрөнөм, "Әкиәт" тигән ансамблдә шөғөлләндем. Уҡытыусыларым Эльза һәм Тәлғәт Урмановтар, Әлфирә менән Әхәт Фәсхетдиновтар булды. Уларға мәңгелек рәхмәтлемен.
Аҙнашта хәҙер биш кенә өй ҡалған. Атайымдың тыуған йорт нигеҙен беләм, йыш барып йөрөйөм. Ауыл матур урында, Уй йылғаһы буйында урынлашҡан. Күршелә - Ҡужай менән Шәрип ауылдары. Пугачев ихтилалына тиклем минең ата-бабаларым хәҙерге Силәбе өлкәһенә ҡараған Һатҡы буйында йәшәгән. Ул - беҙҙең ҡыуаҡан ырыуының аҫаба ерҙәре. Карателдар ҡыҫырыҡлап сығарғас, барын-табындарға килеп һыйынғандар, ерҙе соҡоп эшләнгән өйҙәрҙә йыл-йыл ярым тирәһе йәшәгәндәр. Ул урындар ҙа билдәле. Күскенселәрҙең ыҙа сигеүен күреп, Ҡужай халҡы, йыйын йыйып, аҡһаҡалдар һүҙен тыңлап, улар беҙҙең ҡәрҙәштәр бит, ауыл булып йәшәп китһендәр, тип ырыу еренән урын бүлергә ҡарар итә. Шулай Аҙнаш менән Шәрип барлыҡҡа килә. Шәрип ауылы киң билдәле, сөнки унда Зәйнулла Рәсүлев ишан тыуған. Ул да ҡыуаҡан ырыуы зыялыһы.
Атайым ғаиләлә кинйә бала була. Уға тиклем донъяға килгән ағайҙары үлеп торған, шуға аҡһаҡалдар Хәбибулла ҡартатайыма, малайға матур итеп Аллаһ ҡөҙрәте тейгән исем ҡушығыҙ, тигән. Хәйрулла исемен һайлағандар. Ҡартатайым улы алты айлыҡ саҡта үҙ теләге менән 112-се башҡорт атлы дивизияһына яҙылып, Шишмәлә әҙерлек үткәндән һуң, һуғышҡа китә. Кире әйләнеп ҡайтмай. Атайым, поезды Өфөгә уҡырға инергә барғанда (өсөнсө полкала ятып бара) тәүге тапҡыр күргән кеше, Мәскәүҙә аспирантурала уҡыуы, профессор булып китеүе менән ғорурланһа ла, тормошта бик ябай ине. Башҡортостанға һөйөүе сикһеҙ булды. Аспирантурала ғилми етәксеһе йәһүд Марк Наймарк: "Хәйрулла, һинең математика өлкәһендә иң юғары үрҙәрҙе яуларлыҡ, донъя кимәленә күтәрелерлек һәләтең бар, Мәскәүҙә ҡал. Беҙ һиңә фатир алып бирербеҙ, эшләрһең, фән менән шөғөлләнерһең", - ти. Тик атайым, мин Башҡортостанға ҡайтып йәшәргә тейешмен, тип был тәҡдимдән баш тарта. Әгәр ул икенсерәк хәл итһә, бәлки, мин дә тыумаҫ инем, тыуһам да, асылым башҡа булыр ине, моғайын.
Әсәйем Фәниә Һиҙиәт ҡыҙы сығышы менән Мәләүез районынан. Тамырҙарын барлаһаң, ҡартатаһының нәҫел ептәре Учалы тарафтарына, Комсомол ауылындағы Йәғәфәровтарға барып тоташа. Ул республиканы төҙөүҙә ҡатнаша. Аслыҡ йылында аҙыҡ-түлек комитеты начальнигы итеп Мәләүезгә ебәрелә. Буласаҡ кәләше уның ординарецы сифатында бергә һыбай йөрөй. Халыҡтан һүҙ теймәһен өсөн, түшен бәйләп, үҙен егет итеп күрһәтә. Мөхәббәттәре шулай ныҡ көслө булған. Атайым менән әсәйем Мәскәүҙә уҡығанда танышалар. Туйҙары 1971 йылдың 4 ғинуарында Мәләүездә үтә. ЗАГСҡа ҡыҙыл таҫмалар менән биҙәлгән кашауай санаға егелгән ат менән баралар. Бик матур күренеш, шулай бит. Әсәйем Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге Өфө балалар йортонда логопед булып эшләп хаҡлы ялға сыҡты. Хәҙер уға 77 йәш инде.

Башҡорт дәүләт университетының математика факультетын тамамлайһығыҙ һәм... бейеүсе булып китәһегеҙ. Нисек улай килеп сыҡты?

- Үрҙә әйтеп үтеүемсә, бейеүгә бала саҡтан ылыҡтым. Ә тәүләп сәхнә иңләп һеңдерә баҫып бейеү теләге телевизорҙан һирәкләп булһа ла күрһәтелгән Фәйзи Ғәскәров исемендәге Дәүләт бейеү ансамбленең концерттарын ҡарағанда тыуғандыр. Университетта уҡығанда вуздың "Ирәндек" ансамблендә шөғөлләндем. Тәүҙә уны Екатерина Николаевна Варламова етәкләне, өлкән курстарҙа коллективты Гөлназ Вәкил ҡыҙы Аҡназарова әйҙәп алып китте. Диплом алғас, Рәсәй фәндәр академияһы эргәһендәге Өфө ғилми үҙәктең социология һәм иҡтисад институтында тикшеренеүсе стажер булып эш башланым. Маҡсатым - диссертация яҙыу, фән юлынан китеү. Ул саҡта ла ансамблдә бейеп йөрөнөм. Тик, Ғәскәров ансамблендә бейеһәң ине, тигән бала саҡ хыялым, үҙ юлымды эҙләүем тынғы бирмәне. Ғәскәров ансамблендә, 24 йәштә генә булһам да, "Һин ҡарт инде", тинеләр.
Сибайға юлландым. Унда 1994 йылда филармония асылғайны. Бер йыл ғына үткән, башҡорт мөхитендә төҙөлгән йәш коллективтың ең һыҙғанып эшләгән, яңы формалашҡан сағы. Азамат менән Нәсимә Тимеровтар, Лилиә Ишемйәрова, Сәғиҙулла Байегет, Сулпан Асҡарова, Айтуған Дәүләткирәев, Азат Нәбиуллиндар араһына инеп киттем. Атайым бик үк риза булмаһа ла, сәхнәләге уңыштарыма ҡыуана ине. Йылдар үткәс, Өфө филармонияһында яңғыҙ бейеүҙәремдән торған исем концертымды ҡарағас: "Улым, афарин! Үҙеңдең хыялыңды тормошҡа ашырҙың", - тип ихлас ҡулымды ҡыҫты. Ансамбель менән күмәк бейеү матур ул, ә яңғыҙың сәхнәгә сығыуы ҡатмарлыраҡ, тиер ине ул гел. "Минең университетта ҙур аудитория алдында нисек лекция уҡығанды күргәнең булды бит, ана шундай сифаттарҙы һин дә үҙеңдә тәрбиәләргә тейешһең. Үҙеңә ышан, ҡаушама, ныҡ баҫып тор, тамашасының йөрәгенә үтеп ин", - тип өйрәтте. Ысынлап та, атайым, кем менән һөйләшһә лә, тел аша уның аңына, йөрәгенә юл һала торғайны. Академик-профессорҙар менән дә, ябай кешеләр менән дә уртаҡ тел тапты ул.

Башҡорт бейеүенең асылы ниҙә?

- Башҡорт бейеүен аңлар өсөн башҡорттоң кем икәнен белергә кәрәк. Ниндәй ул башҡорт, кем ул башҡорт - шуны тойоу мотлаҡ. Репетитор булараҡ бейеү өйрәткәндә балаларға, йәштәргә иң элек ошо серҙе асам. Башҡорт ул - күп ерле, шул ергә ныҡ баҫып тора, ике аяғында ышаныслы атлап йөрөй. Үҙ еренең хужаһы, ҡурҡыу белмәгән ғәйрәтле батыр ҙа. Ере киң, шуға уның бейеүе лә иркен. Ҡолас киреп, һеңдерә баҫып башҡаралар уны һәм шул рәүешле башҡорттоң холоҡ-фиғелен, тормош ҡанундарын асып һалалар. Кавказ халыҡтарыныҡы кеүек экспрессив, киҫкен хәрәкәтле түгел. Кавказда ерҙәр тау-таш аралыҡтарында ғына. Ошо тарлыҡ бейеүҙәрендә лә сағыла. Башҡорт тыпырҙауы (дробь) - ул бит ат сабыуы ритмы. Халыҡтың атҡа булған мөнәсәбәте шулай бейеүҙә лә сағыла. Меңге ат башҡорттоң айырылмаҫ дуҫы булған.

Бейеүсенең сәхнәләге ижади ғүмере ҡыҫҡа. Бөгөн ни менән мәшғүлһегеҙ? "Мәргән уҡсы"лар хәрәкәтенә нисек ҡушылып киттегеҙ?

- Эйе, бейеүселәр хаҡлы ялға иртәрәк сыға. 2001-2006 йылдарҙа миңә Ғәскәров ансамблендә бейеү бәхете яҙҙы. Артабан Өфө филармонияһында эшләнем. 2013 йылда Фәйзи Ғәскәров ансамбленең ул саҡтағы художество етәксеһе Филюс Хәсән улы Ҡаҙаҡбаев "Коллективҡа кире ҡайт, йәштәргә башҡорт бейеүҙәрен өйрәтеүсе остаз булырһың", тип саҡырып алды. Ветеран кешене һаҡларға тырышһалар ҙа, көн дә сәхнәгә сығыу ауыр бирелде. Йәшәлгән йылдар үҙенекен ала, бер төн эсендә организм көс йыйып өлгөрмәй. Халыҡ алдына сығып баҫһаң, дәрт уяна, нисектер хәл килеп керә ул, тик быуындарҙың һыҙлауын ҡайҙа ҡуяһың. Үҙәккә үткәрәләр. Табиптар менән кәңәшләшеп ҡараным, үҙеңдән тора, әгәр ихтыяр көсөң етһә, бейе, тинеләр. Уйланым да, ҡуй, былай булмай, туҡтарға кәрәк, тигән һығымтаға килдем.
Әлеге ваҡытта сәхнәнән саҡ ҡына ситтәрәк торам. Өфө сәнғәт училищеһында математиканан уҡыттым да, 2023 йылдың октябрендә эштән сығып, "Уҫал ҡала" ("Злой город") фильмында дөйөм ролдәрҙә (массовкала) уйнаусыларға ҡушылып киттем. Уҡ атыуға килгәндә иһә, уның тарихы былай. Бер төркөм уҡытыусылар менән 20-се Башҡорт гимназияһында йога, физик күнекмәләр менән шөгөлләнә инек. Мин үҙем алып барҙым уны. Бер көндө гимназияға Азамат ағай Юлдашбаев килгән. Мине күреп: "Бында нимә эшләп йөрөйһөң ул? - ти, аптырап. Шулай, шулай, тим. "Башҡорт йогаһын күргең киләме? 158-се Башҡорт гимназияһына кил, күрерһең", - тине уҫал ғына төҫтә. Барҙым. Спортзалдан тап-топ, тап-топ тигән тауыш килә. Инһәм, Азамат ағай, Юлай Ғәлиуллин, Артур Батыршин - тағы байтаҡ ҡына ир-егеттәр - уҡ ата. Шулай итеп, "Мәргән уҡсылар"ға ҡушылып киттем. Ярыштарға сыға башланыҡ. Ярайһы ғына оҫтарҙым, башҡаларҙы өйрәтә башланым. Шунда күрәм, минән өйрәнгәндәр һөҙөмтәлерәк ата. Тренер урынында үҙемде ышаныслыраҡ тоям, шуға ярышып сәпкә атыуҙан тыйылам хәҙер. Ул саҡтағы Өфөнөң Совет районы хакимиәте башлығы Урал Килсенбаев ярҙамында "Глобус" балалар ижад үҙәгендә уҡ атыу буйынса "Төньяҡ амурҙары" клубын астыҡ. Унда биш йылдан ашыу эшләп алдым.

"Мәргән уҡсы"лар ни кимәлдәлер ата-бабаларыбыҙҙың һуғышсан асылын, халҡыбыҙҙың данлы ла, шанлы ла үткәнен тергеҙә. Был эшмәкәрлегегеҙҙең әһәмиәтен нисек баһалайһығыҙ?

- Башҡа халыҡтар илен баҫмағанбыҙ, әммә ләкин ата-бабаларыбыҙға өҙлөкһөҙ көрәшергә, еребеҙҙе яҡларға тура килгән. Уҡ-һаҙаҡ уларҙың төп ҡоралы булған. Ғөмүмән, уҡ атыу (традицион уҡ, тибеҙ) фәҡәт милли кейемдә башҡарыла, йәғни кеше бер мәлгә булһа ла тарих эсенә инеп китә. Бөгөнгө глобалләшеү заманында боронғоға ҡайтып әйләнеү бик мөһим.

Ошо мауығыуығыҙ һеҙҙе 2023 йылдың көҙөндә төшөрөлә башлаған "Уҫал ҡала" ("Злой город") фильмы киномайҙанына алып килде. Был проектҡа нисек эләктегеҙ?

- Юлай Ғәлиуллинды бит бөтә Рәсәйҙә беләләр, саҡырыу уға килә тәүҙә. Үҙе бара алмаһа ла, мәғлүмәтте беҙгә еткерҙе. Кастинг үткәреп, милли кейемдә атта һыбай йөрөү, уҡ атыу һәләтемде баһаланылар башта. Тәүге мәртәбә Мәскәүгә барып ҡайтыуым уңышлы булды. Тик фатир мәсьәләһен хәл итергә кәрәк ине. Төрлө юлдарын уйлап ҡараным да, Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитеты рәйесе Юлдаш Йосоповҡа мәрәжәғәт иттем. Үҙем хореографияға уҡыған Мәскәү мәҙәниәт һәм сәнғәт университеты ректорына хат яҙҙы ул. "Уҫал ҡала" кинопроектында ҡатнашыусы һеҙҙең элекке студентығыҙ, Башҡортостандың атҡаҙанған артисы Урал Мортазинға ятаҡтан урын биреүегеҙҙе һорайбыҙ, тигән үтенес менән мөрәжәғәт иттек. Хаттың ярҙамы тейҙе. Икенсе барыуыма бынан тағы егеттәр эйәрттем үҙем менән. Айтуған Дәүләткирәев та барҙы.
Фильмда башҡорттар булһын, тип тырыштым үҙемсә. Сөнки уның нигеҙендә башҡорттар ҡатнашҡан тарихи ваҡиғалар ята. 1238 йылда Батый хан етәкселегендә татар-монгол ғәскәре рустарҙың Козельск ҡалаһын ҡамауға ала. Ҡаты алыш ике айға һуҙыла, ныҡ ҡаршылыҡҡа осрай дала һуғышсылары, меңдәрсә яугир башын һала. Дошман яуына Козельск халҡы ҡаһармандарса ҡаршы тора, ләкин ҡаланы яҡлап ҡала алмайҙар, ул яндырыла. Ун дүрт йыл татар-монголдарҙы үҙ биләмәләренә индермәй алышҡан башҡорттар килешеү нигеҙендә Сынғыҙ хан империяһына инә һәм артабан уның яулау походтарында ҡатнаша, Козельскты алыуҙа ла була беҙҙең ата-бабаларыбыҙ.

Фильмдың фабулаһына ярашлы, һеҙ ҡара көстәр яғында уйнанығыҙ. Ошо йәһәттән эске бер антогонизм тойманығыҙмы?

- Мин киноға төшөргә барҙым. Шул ғына. Ролгә инәһең дә китәһең бит ул, башҡа төрлө уйға урын ҡалмай башыңда. Ҙур фильмдың эшләнеүен эстән күрергә ине, тигән хыял йөрөттөм күңелемдә. Барҙым, күрҙем, ҡатнашып йөрөнөм. Шуның менән ҡәнәғәтмен. Йырҙың һүҙҙәрен алып ташлап булмай, тигән кеүек, үрҙә әйтеүемсә, Козельскты яулауҙа башҡорттар ҡатнашҡан һәм был - тарихи факт. Тимәк, "Уҫал ҡала"ла массовкала уйнауыбыҙҙа бер ниндәй ҙә хилафлыҡ юҡ. Ике ай барҙы фильмды төшөрөү. Тверь өлкәһендә ағастан ысын ҡала төҙөп ултыртҡандар. Уны күреп һушым китте - 12 метр бейеклектәге бүрәнә диуар күтәрелгән, уратаһына биш метр киңлектәге канау ҡаҙылған. Ҡарағасты Корелиянан алып килгәндәр тинеләр. Ете-һигеҙ ысын монгол тирмәһе ултыртҡандар, эсен тейешенсә йыһазлағандар. Ә ул тиклем кешене ул замандағы хәрби кейемгә кейендереү һәм ҡоралландырыу өсөн, ай-бай, күп аҡса киткәндер! Әгәр ысын булһа, фильмды төшөрөүҙең бер көнө 12-13 миллион һумға төшкән.
Массовкала иң күбе ҡалмыҡтар булды. Атта һыбай йөрөгән, беҙҙең "Мәргән уҡсы"ла шөғөлләнгән егеттәр кеүек уҡ-һаҙаҡ тота белгәндәргә оран ташлағандар ҙа, йыйылып килгәндәр. Хаҡастар, тувиндар, яҡуттар булды. Монголдар үҙҙәре лә ҡатнашты. Мәскәүҙә Хәрби академияла Монголиянан бер төркөм офицер уҡып ятҡан икән, уларҙы йәлеп иттеләр. Монгол-татарҙарҙың ғәскәр башлыҡтарын яҡут артистары уйнаны. Батый ханды - Василий Борисов, Сүбиҙәйҙе - Герасим Васильев. Улар икәүһе лә - яҡут академтеатры артисы. Иң киҫкен һуғыш күренештәрен башҡарған каскадерҙар араһында башҡорт Роберт Йылҡыбаев булды. Ул Мәскәүҙә эшләй һәм йәшәй.
Тарихи ысынбарлыҡҡа тап килһен өсөн, фильм һыуыҡ осорҙа төшөрөлдө. Шарттар еңелдән булманы. Төнгө 1-ҙә торабыҙ, алдан һөйләшеп ҡуйылған Мәскәү метроһына ингән урындарҙың береһендә йыйылабыҙ һәм автобуста Тверь өлкәһенә юлланабыҙ. Таңғы бишенсе яртыла грим һала башлайҙар, костюм кейәһең. Шул тиклем артистарҙы, массовкаға йәлеп ителгән кешеләрҙе фильм төшөрөү майҙанына сығырға әҙерләү - иҫ киткес ҙур хеҙмәт! Кино ҡараусы уны күрмәй ҙә, белмәй ҙә. Аҫтынан ҡалын кейенһәң дә, тимер кальчуганың һыуығы тәнгә үтеп инә, аяҡтағы күн итектәр еүешләнә, ашау насар булмаһа ла, көнө буйы асыҡ һауала йөрөгән ирҙәргә энергия етмәй, урыҡ-һурыҡ йоҡлау - былар барыһы ла йонсота, кәйефтә сағыла. Шулай бер көн нығытма эсендә ут тирәләй йылынып ултырабыҙ. Күрәм, егеттәрҙең бөтөнләй танауҙары төшкән. Мәйтәм, ҡана, ҡалмыҡ көйөн ҡуйығыҙ әле. Музыка яңғырауы менән, бейеүгә төшөп киттем. Ҡара һин уны, башҡорт ҡалмыҡса бейей, тегеләр ҙә сәмләнеп китеп миңә ҡушылды. Шундай хәл дә булды. Аҙаҡтан бейеүемде ҡалмыҡ егеттәре интернетҡа ҡуйған, ул бик күп лайыҡтар йыйҙы.

"Телебеҙ бөтә, тип ҡысҡырмайыҡ, бөтмәй ул", тигәйнегеҙ бер интервьюғыҙҙа. Бындай ышаныс ҡайҙан килә?

- Тел бөтә, тип ҡурҡыу йәмәғәтселектә, эйе, бар. Ышанам, телебеҙ бөтмәйәсәк. Был проблеманы глобаль масштабта түгел, ә иң элек һәр кем үҙ ғаиләһендә хәл итергә тейеш. Шул ғына, башҡа бер ни ҙә кәрәкмәй. Һәр ғаилә башлығы, әйтәйек, Урал Мортазин, Азамат Тимеров, Сәғиҙулла Байегет, Айтуған Дәүләткирәев үҙенең балаларын ошо юҫыҡта дөрөҫ тәрбиәләһә, телебеҙ йәшәйәсәк. Мин үҙем Өфөлә тыуып үҫтем, рус мәктәбендә уҡыным. Туған телемде икмәк-тоҙлоҡ ҡына белеп ҡалмайым, ә башҡортса фекерләй ҙә алам. Был йәһәттән атай-әсәйемә рәхмәтлемен. Атайым, тупһаны ашаҡлап, өйгә инһәң, сикте үткән һымаҡ, урыҫ телен теге яҡта ҡалдырабыҙ, ғаиләлә тик үҙебеҙсә генә аралашабыҙ, тигән талап ҡуйҙы. "Мин русса ла, инглизсә лә, немецса ла беләм, әммә ләкин үҙ өйөмдә тик башҡортса һөйләшәм", - ти торғайны ул. Милли асыл мәсьәләһен һеңдергәнсә төшөндөрә белде. Ике улым да 20-се Башҡорт гимназияһында уҡый. Үҙем унда белем алмағаным өсөн атай-әсәйемә үпкәм дә бар ине. Дуҫым Азат Мифтахов (шағир Риф Мифтаховтың улы) Мәскәүҙә криминалист булып эшләй, подполковник. Ул ғаиләһендә башҡорт мөхитен тота, ҡыҙы үҙ милләтенә кейәүгә сыҡты. Беҙ рәхәтләнеп оҙон-оҙаҡ итеп туған телдә телефондан һөйләшәбеҙ гел. Нәҡ шулай - башҡорт менән башҡорт тик башҡортса аралашырға тейеш.

Лилиә Ишемйәрова менән һеҙ - ижади ғаилә, сәхнә кешеләре. Ә балаларығыҙ ниндәй юл һайлаған?

- Зөлхизә ҡыҙым кейәүем Урал менән Мәскәүҙә йәшәй. Аҙаш кейәүем бар шулай. Ҡоҙағыйым Гөлсөм Ғәлимйән ҡыҙы 20-се Башҡорт гимназияһында Зөлхизәнең класс етәксеһе булды. Тормош шулай ҡыҙыҡ бит ул. Бер йәшлек ейәнебеҙ Тамирландың үҙләштергән яңынан-яңы "һөнәрҙәренә" ҡыуанып бөтә алмайбыҙ. Ҡыҙым, миңә оҡшап, үҙен оҙаҡ эҙләне. Үҙаллы әҙерләнеп, яңынан Берҙәм дәүләт имтихандарын тапшырып, әле, 27 йәшендә, Мәскәүҙә лингвистика университетында уҡып йөрөй. Немец, инглиз телдәрен, психологияны өйрәнә. Арыҫланбай менән Ишморат улдарым мәктәп уҡыусылары әле. Кем булып китерҙәр, аныҡ ҡына әйтеүе ауыр. Үҙҙәрен тапһындар был тормошта - Лилиә менән минең теләгебеҙ шул ғына. Әлбиттә, бурысыбыҙ - дөрөҫ йүнәлеш биреү, төрлө яҡлап үҫешһендәр өсөн бөтә шарттар ҙа булдырыу. Бөгөнгө көндә уландарым тхэквондо менән уңышлы шөғөлләнә, тренер ярҙамсыһы булып йөрөйҙәр, кескәйҙәргә был алыш төрөнөң нескәлектәрен асырға булышлыҡ итәләр. Бала шулай һәр яҡлап үҫешергә тейеш.

Балаға исем һайлау ҙа үтә яуаплы бурыс. Йәш ата-әсәләр йыш ҡына был йәһәттән уйлап еткермәй, улар өсөн яңғырауыҡлы һәм ҡыҫҡа булһа, матурыраҡ, яҡшыраҡ һымаҡ. Һеҙ иһә балаларығыҙға исемде үҙебеҙсә ҡушҡанһығыҙ...

- Тәүге балабыҙға исем һайлағанда, бәхәс тыумаһын өсөн, Лилиә менән шулай килештек: малай булһа - Арыҫлан, ҡыҙ икән, Зөлхизә тип ҡушабыҙ тип. Көттөрөп, 2008 йылда улыбыҙ донъяға килде. "Әйткән һүҙ, атҡан уҡ, тиҙәр, Арыҫлан була инде", ти Лилиә. Мин уйға ҡалдым, ҡорҙаштар араһында Арыҫлан исемле малайҙар күбәйеп китте бит. Исемде лә һаҡларға, улымды уларҙан айырырға ла кәрәк ине. Ҡартатайым Ҡунаҡбаев фамилияһы менән йөрөгән. Әһә, "бай"ын алып, Арыҫланға ҡушырға була ла баһа, тигән уй килде. ЗАГСта, ундай исем буламы ни, тип, ышанмайынса, исемдәр китабынан тикшереп ҡаранылар. Шулай итеп, өлкән улыма Арыҫланбай тип ҡуштыҡ. Ә кесеһен тәүҙә Морат тип уйлағайныҡ, туҡта әле, мәйтәм, ағаһына иш булып (аралары бер йәш тә өс ай ғына) тыуҙы ла баһа, Ишморат булһын, тинек. Эйе, балаларыбыҙ исемендә мәғәнә лә, ғаилә тарихы ла ята.

Гәзит уҡыусыларға әйтер һүҙегеҙ...

- Ҡайҙа ғына йөрөһәк тә, башҡортлоҡто онотмайыҡ. Мин үҙем, мәҫәлән, "Уҫал ҡала" фильмында төштөм һәм мәле сыҡҡанда халҡыбыҙ, тарихыбыҙ тураһында һөйләп йөрөнөм. Ситтә беҙҙе аҙ беләләр нишләптер. Китсе, Батый ғәскәрендә башҡорттар ҙа булғанмы, тип бот сабалар. "Милләтең ҡалмыҡмы, ҡаҙаҡмы?" - тип тә ҡыҙыҡһыныусылар булды. Яуапты ишеткәс, "Ә башҡорттар кемдәр ул?" тигән һорау бирәләр. Һөйләй башлаһаң, аптырайҙар, Рәсәйҙә монгол-татар-ҙарға баш һалмаған берҙән-бер халыҡ икәнебеҙҙе белгәс, һоҡланалар. Бөгөнгө глобалләшеү заманында беҙгә үҙ урыныбыҙҙы табыу мотлаҡ, көсөнән килгәнсе һәр кем телебеҙҙе, мәҙәниәтебеҙҙе һаҡлауға, милли ҡиммәттәребеҙҙе юғалтмауға үҙ өлөшөн индерергә бурыслы. Һан яғынан үҫергә тейешбеҙ. Ауылда ғына түгел, ә ҡалаларҙа ла. Өфөлә өс бала үҫтереү, ай-һай, ауырҙыр, тиҙәр, баш сайҡап. Һис тә ауыр түгел, ғаилә ишле булған һайын, үҙеңде яуаплыраҡ тояһың, ҡайҙандыр көс-ғәйрәт тә табыла.

Шулай итеп...
Урал Мортазин менән әңгәмәнән шундай һығымта: "Тарихыбыҙҙы беләйек, уны башҡаларға танытайыҡ, телебеҙҙе, мәҙәниәтебеҙҙе һаҡлайыҡ, үҫтерәйек, ишле балалар тәрбиәләйек. Бының өсөн заман менән бергә атлайыҡ, зарланмайыҡ, ә төрлө өлкәләрҙә уңыш ҡаҙаныу юлдарын эҙләйек һәм быға өлгәшәйек".

Рәсүл БАЙГИЛДИН әңгәмә ҡорҙо.
"Киске Өфө" гәзите, №10, 14 - 20 март 2025 йыл