«Матурлыҡҡа – өйрәтергә, матурлыҡҡа өйрәнергә кәрәк...»

– Был һөйләшеүҙе фәҡәт матурлыҡ төшөнсәһе тураһында һорауҙан башлағым килә. Сөнки ҡайҙа ғына, ниндәй генә вазифала эшләһәгеҙ ҙә, Һеҙҙе иң тәүҙә нәзәкәтле, зауыҡлы, юғары мәҙәниәтле, матур ханым тип күрергә өйрәнгәнбеҙ. Әҙәп-әхлаҡ хаҡында әсбаптарығыҙ ҙа бар. Ана шул нәзәкәтлелек, зауыҡ бөтәһенә лә бирелмәгән бит. Ә бәғзеләргә, шул иҫәптән һеҙгә лә, ул тәбиғәттән һалынған, Аллаһы Тәғәләнән тапшырылған бер бүләк һымаҡсы... Шул фекер менән килешәһегеҙме? Һеҙҙең өсөн бала саҡта матурлыҡ өлгөһө кем булды?

– Ҡасандыр, Парижда саҡта, ошо әйтемде ишеткәйнем: «Йәмһеҙ ҡатындар юҡ был донъяла, бары ялҡауҙар ғына бар...» Ысынлап та, тышҡы матурлыҡ менән эске матурлыҡ бер-береһен тулыландырып килергә тейеш. Бына, ҡайһы берҙә төҫкә-башҡа күркәм булған, зауыҡлы кейенгән, килешле итеп биҙәнеп-төҙәнгән ханымды күрәһең, әммә уның ҡылыҡтары ошо күренешкә тап килмәһә, баяғы матурлыҡ юҡҡа сыға ла ҡуя. Шуға ла этика һәм эстетика ҡулға-ҡул тотоношоп йөрөһөн, кешенең исеме есеменә тап килһен ул.

Ә матурлыҡҡа килгәндә, биҙәнеү-төҙәнеү, зауыҡ тигән нәмәне мин үҙемдең инәйемдән (әсәйҙе беҙҙә инәй тиҙҙәр – З.Р.) күреп үҫтем. Иҫемдә, һеңлем менән йәшереп кенә тышына «Любимый крем» тип яҙылған кершәнен, иннеген һөртә инек. Уның матур костюм­дары, биҙәүестәре булды. Өлкәндәр өйҙә юҡ саҡта шуларҙы ке­йеп, үҙебеҙсә мода күрһәттек. Туфлиҙары ҙур булып аяҡтан төшөп киткәс, ойоҡбаш, гольфы кейеп, табан аҫтына кәтүк ҡуйып, бейек үксә эшләп ҡыяла торғайныҡ. Шулай мәж килеп үҫтек. Йәшләй генә әтә­йемә (беҙ атайҙы шулай тинек – З.Р.) тормошҡа сығып, уҡыу эләкмәһә лә, ауыл ҡатындары башҡара торған ябай эштәрҙә эшләһә лә, матурлыҡтың, зауыҡтың нимә икән яҡшы аңлай ине инәйем. Урамға сыҡһа, кибеткә йыйынһа, һәр ваҡыт, биҙәнеп-төҙәнеп матур итеп йөрөнө. Төҫкә лә сибәр ине. Ауылдаштар араһында «Матур Фәниә» тигән исеме лә булды уның. Бер ваҡытта ла тауыш күтәрмәне, кеше менән әрләшмәне. Үкенескә күрә, инәйебеҙ йәшләй китеп барҙы. Әммә ул күңелебеҙгә һалған ошо зауыҡ талаптары беҙгә, ғаиләләге өс ҡыҙға ла, һеңеп ҡалды. Ниндәй эшкә тотонһаҡ та, еренә еткереп эшләргә өйрәтте ул. Иҙәнде ҡоротоп йыуығыҙ, бер ерҙә лә еүеш урын ҡалырға тейеш түгел, тине. Кер йыуғанда ла, матур итеп элегеҙ, урамдан үтеп барыусылар ҡарап һоҡланырлыҡ булһын, тип бер генә әйтеүе етте...

Һуңынан яҙмыш миңә этика, эстетика һәм культурология кафедраһының тәүге аспиранты булырға мөмкинлек бирҙе. Дамир Жәүәт улы Вәлиев 1986 йылда беренселәрҙән булып ошо йүнәлештә докторлыҡ диссертацияһы яҡлап ҡайтҡас, БДУ-ла тәүге кафедра ойошторҙо. Мин шунда аспирантура тамамланым. Ә инде этика-эстетика ҡағиҙәләрен ентекле өйрәнеүемә студент саҡтағы бер ваҡиға сәбәпсе булды. 1981 йыл ине, мине, тик бишлегә генә өлгәшкән әүҙем студентты, 20 йәшлек сағымда, Өфө ҡала Советы депутаты итеп һайланылар. Башҡорт дәүләт университетының рус филологияһы факультетына, педагогия училищеһын тамамлағандан һуң, ҡыҙыл дипломға эйә әҙер уҡытыусы булып килгәйнем. Мәктәптән һуң уҡырға ингән башҡа төркөмдәштәремдән айырылып тора инем. Педучилищела тасуири уҡыу буйынса дәрестәр ҙә булғанғалыр, русса ла, башҡортса ла бик матур һөйләнем. Шуға гел республикалағы төрлө йәштәр сараларында сығыш яһарға ҡуштылар. Шулай студент йылдарында уҡ күҙгә салынып ҡалғас, депутат итеп һайлағандарҙыр, күрәһең. Йәш кенә булһам да, депутат саҡта бик матур эштәр ҙә башҡара торғайным. Көндәрҙән-бер көндө Өфө ҡала Советы бинаһы алдындағы «Россия» ҡунаҡханаһында уҙасаҡ сараға саҡыр­ҙылар. Республикала Венгрия мәҙәниәте көндәре үткән мәл ине. Мин башта берәй ултырыш көтөләлер тип уйлағайным. Килһәм... ҙур рәсми аш табынына саҡырылыуымды аңланым. Шундай матур итеп ке­йенгән һаҡаллы-мыйыҡлы венгр ағайҙары күпләп килгән. Араларында бер нисә генә ҡатын-ҡыҙ ҙа бар. Һәм беҙҙең республиканан да башлыса ағайҙар йыйылған. Ҡатын-ҡыҙҙарҙан икәү генә булдыҡ. Барып ултырһаҡ, өҫтәлдәрендә тулы куверт: өсөшәр пар ҡалаҡ, бысаҡ, сәнске, десерт ҡалағы ла бар. Уларҙы нисек ҡулланырға белмәй аптырап ҡалдым. Ары-бире үҙебеҙҙең ағайҙарға күҙ һалам. Улар ҙа шул уҡ хәлдә. Ә венгрҙар ул приборҙарҙы ҡулдарына ипле генә итеп тотоп «уйнатыуын» белә. Шул саранан мин ас ҡайттым. Ниндәйҙер бер эске то­йомлауым һиҙҙертеп, виноградты ҡул менән тотоп ашарға ярайҙыр тип, шул емештән генә ауыҙ итеп ултырҙым. Иртәгәһен иһә, университетҡа ла һуғылып тормайынса, бөгөнгө Әхмәтзәки Вәлиди исемендәге республика китапханаһына (ул саҡта ул Н.Крупская исемен йөрөтә ине – З.Р.) юлландым. Килдем дә: «Ҡыҙҙар, миңә әҙәп-әхлаҡ, өҫтәл артында үҙеңде нисек дөрөҫ тотоу тураһында китап бирегеҙ әле», – тинем. Оҙаҡ ҡына эҙләгәндән һуң Ийна Ааса­ма­а исемле эстон авторының 70-се йылда донъя күргән таушалып бөткән китабын килтереп сығарҙылар. Шул китапты асып уҡып, үҙеңде өҫтәл артында нисек тоторға кәрәклегенә, приборҙар менән ҡайһылайыраҡ итеп ҡулланыуға ҡағылышлы мәғлүмәт менән таныштым. Һуңынан ошо этика, эстетика йүнәлеше буйынса аспирантурала белем алдым. Унда ингәндә тормошҡа сығып, ҡыҙым донъяға килгәйне. Алдыма уға ла мотлаҡ рәүештә ошо әҙәп-әхлаҡ, эстетика ҡағиҙәләрен өйрәтәсәкмен тигән маҡсат ҡуйҙым. Һәм шулай булды ла. Имеҙлек урынына ҡыҙымдың ҡулына бысаҡ менән сәнске тотторҙом тип тә шаярта инем хатта. Аспирантураны тамамлағас иһә, Дамир Жәүәт улы Вәлиев миңә эстетиканы уҡытырға ҡушты. Имтихан тапшырыу ҙа талап ителде. Студенттар шул тиклем теләп йөрөнө. Алғы рәттәрҙәге урындар өсөн ыҙғышып та китә торғайнылар хатта. Эстетиканан уҡытҡас, үҙемдең дә студенттарыма һәр йәһәттән дә өлгө булыр­ға тейешлегемде аңлай инем. Матур йөрөргә тырыштым. Һуңынан, үҙем етәкләгән «Юнес­ко» кафедраһы булдырылғас, «Аралашыу мәҙәниәте» предметын индереп, тотош университет студенттарына уҡытып йөрөнөм. Башҡортостан Президенты эргәһендәге дәүләт хеҙмәте һәм идара итеү академияһына барып та лекциялар уҡый инем. Ошо йүнәлештә байтаҡ хеҙмәттәр, ике телдә лә мәҡәләләр яҙҙым. Элекке студенттарым, аспиранттарым, минең лекцияларҙы тыңлаған урындарҙа эшләгән етәкселәр, уҡытыусылар әле лә дәрес­тәремде иҫкә алып, рәхмәттәр әйтә. Үкенескә күрә, бөгөн был дәрес уҡыу йорттарында уҡытылмай. Әммә мине шуныһы тынысландыра, хәҙер интернетта был йәһәттән мәғлүмәт күп, китаптар ҙа етерлек. Әҙәп-әхлаҡ ҡағиҙәләренә һәр кем үҙ аллы өйрәнә ала.

Бына ошоларҙан сығып, баяғы матурлыҡ тәбиғәттән һалынамы тигән һорауығыҙға әйләнеп ҡайтайыҡ. Юҡтыр… Матурлыҡҡа – өйрәтергә, матурлыҡҡа өйрәнергә кәрәк. Һәм кешенең быға теләге булырға тейеш.

Ошонда бер ҡыҙыҡлы хәлде һөйләп үтәйем әле: ҡыҙым беренсе класты тамамлаған йыл ине, ахырыһы, ауылда һыйыр һауырға сыҡҡанмын. Башта – яулыҡ, өҫтә – халат, аяҡта – галуш. Ҡыҙым тиҫтерҙәре менән урамда уйнап йөрөй ине. Мине күрҙе лә: «Әсәй, һин ҡайһылай йәмһеҙ ул», – тип ҡуйҙы. Мин уға аптырап ҡараным да: «Әле яңыраҡ ҡына беҙҙең класта иң матур әсәй – һин. Барыһы ла шулай тип әйтте, тинең түгелме һуң?» – тип көлдөм. Ҡыҙым бер аҙ уйланып торҙо ла: «Эйе, биҙәнһәң, ҡупшыланһаң, һин ныҡ матур, инәй», – тип кенә әйтте. Бына шул… Матурлыҡты балалар ҙа аңлай, тоя, күрә белә.

– Зауыҡлы, матур итеп кейенергә өйрәнергә теләүселәргә ниндәй кәңәштәр бирер инегеҙ?

– Был һорауҙы миңә йыш бирәләр. Зауыҡлы итеп кейенер өсөн, мода артынан ҡыуып, күп аҡса сарыф итеү кәрәк тигән фекерҙә булыусылар ҙа бар. Әммә минең гардеробымда үтә лә ҡиммәтле, зиннәтле әйберҙәр юҡ. Мода артынан да ҡыу­майым. Иң мөһиме, үҙеңә килешле, матур әйбер һайларға кәрәк. Мин үҙем өсөн бер аҡыл таптым – классика йүнәлешендә кейенһәң, һин бер ваҡытта ла отолмайһың. Берҙән, ул әйберҙәр һис ҡасан да моданан сыҡмай. Икенсенән, ниндәй кимәлдәге кешеләр менән аралашырға тура килһә лә, уңайһыҙ хәлдә ҡалмаясаҡһың. Бына мине шуныһы ҡыуандыра: һуңғы йылдарҙа беҙҙең сәхнә йондоҙҙары ла бик зауыҡлы, матур итеп кейенә башланы.

– Бер көндө Әхмәтзәки Вәлиди исемендәге китапханаға барып «Милләт күрке – әҙәп» тип исемләнгән бик матур китабығыҙҙы алып ҡараштырып ултырҙым. Шуға иғтибар иттем, ул китапты, хатта тулыландырмайынса ла, яңынан нәшер итергә мөмкин. Әле лә актуаль ул. Зауыҡ, әхлаҡ бу­йынса эшегеҙҙе дауам итергә, бөгөнгө көн эксперттарына хас ниндәйҙер курстар ойош­торорға теләгегеҙ юҡмы?

– Ана шул әҙәп-әхлаҡ бу­йынса курстар ойошторорға теләгем бар минең. Үкенескә, директор кешенең ваҡыты самалы шул. Ә ул китапҡа килгәндә, эйе, мораль йәһәттән иҫкермәгән әле, заман талаптарына яуап бирә. Бәлки, яңынан баҫтырырғалыр уны тип үҙем дә уйлап ҡуйған саҡтарым була.

Ә былай, ҡайҙа йөрөһәм дә, ҡайҙа эшләһәм дә, яҡындарыма, коллегаларыма ул ҡәғиҙәләрҙе урынлы ғына, матур ғына итеп өйрәтәм. Мөғәллимә бит мин. Этика кафедраһы уҡытыусыһы. Үҙебеҙҙең институтты ғына алғанда ла, бөгөн үҙ ҡаҙаныбыҙҙа ғына ҡайнап йәшәмәйбеҙ. Сит илдәге коллегалар менән аралашабыҙ. Эш сәфәрҙәре менән дә йыш сығабыҙ. Шундай саҡтарҙа хеҙмәттәштәремә: «Ситкә сыҡһаҡ, беҙҙең үҙ-үҙебеҙҙе нисек тотоуыбыҙға ҡарап, тотош милләт хаҡында фекер йөрөтәләр. Беҙҙең артта – Башҡортостан, Беҙҙең артта – Рәсәй!» – тим. Һүҙҙәремә ҡолаҡ һалалар.

Баяғы француздарҙың әйтеменә мин тағы ла бер һүҙҙе өҫтәр инем: «Йәмһеҙ ҡатын-ҡыҙҙар юҡ был донъяла, бары ялҡауҙар һәм үҙҙәренә ҡарата битарафтар ғына бар…» Матурлыҡ – ул көндәлек хеҙмәт емеше. Уның өсөн ваҡыт бүлә белеү ҙә кәрәк. Ә матурлыҡты күрә, бер-береңә комплимент әйтә белеү – үҙе бер сәнғәт. Коллегаларым яңы кейемдә килһә, матур берәй биҙәүес таҡһа, кабинетымдан мотлаҡ комплимент әйтеп, ҡыуандырып сығарам. Сөнки, ҡатын-ҡыҙ булараҡ, белеп торам, элегерәк, үҙемә комплимент әйтһәләр, иңдәремә ҡанат үҫкән һымаҡ тойола торғайны. Бына шулай...

– Ысынлап та шулай... Әммә эшкә матур итеп ке­йенеп-яһанып барһаң, тағы ла ҡупшыланып алған был, тип һиңә ғәйепләп ҡараусылар, өндәшмәһәләр ҙә, шулай уйлаусылар табылыуы ла бар...

– Коллективта ысын ҡатын-ҡыҙҙар бар икән, улар килешле, матур кейенгән коллегаһына мотлаҡ комплимент әйтәсәк. Ә инде кешенең яңы кейемен, матур прическаһын күреп тә комплимент әйтмәү – ул көнләшеү билдәһе. Комплиментты, хуплау һүҙҙәрен, үҙ сиратында, аҡланмай ғына, рәхмәт әйтеп, матур итеп ҡабул ҡыла белергә лә кәрәк.

– Үрҙә әсәйегеҙ хаҡында бик матур итеп һөйләп үттегеҙ. Ә атайығыҙ бала сағығыҙҙа һеҙҙе кем тип ярата ине?

– Әтәйем ауыл кимәлендә үҙенә күрә етәксе булды. Бик уҫал ине. Әммә ул бер ҡасан да беҙгә тауыш та, ҡул да күтәрмәне. Инәйемдең: «Атай һуҡҡан ҡыҙ баланың бәхете булмаҫ», – тигән һүҙенә лә ҡолаҡ һалғандыр. Ғаиләлә беҙ ете бала – дүрт малай, өс ҡыҙ үҫтек. Атайымдың беребеҙгә лә ҡаты өндәшкәне булманы. Ә бына уҫал итеп ҡарап ҡуя ине. «Уның зәңгәр күҙҙәренән үҙем дә ҡурҡам», – тиер ине инәйем. Атайымдың ике ағаһы һуғыштың тәүге көндәрендә үк үлеп ҡалғас, нәнә­йем менән ҡартатайым уны ситкә уҡырға ебәрмәгән. Әммә ул, бухгалтер һөнәрен үҙләштереп, ғүмер буйы шул йүнәлештә эшләне. Беҙҙең өйҙә уҡыу культы булды. Барыбыҙ ҙа яҡшы өлгәштек. Етебеҙ ҙә юғары белем алдыҡ. Бер мәлде хатта дүртебеҙ бер осорҙа уҡыныҡ. Әтәйем менән инәйемә еңел булмаған инде. Әммә беҙ хәлле йәшәнек: умарта тоттоҡ, егермешәр түтәл һуған үҫтереп һаттыҡ. Һис нимәгә мохтаж булманыҡ. Һәммәбеҙгә лә гел өр-яңы ке­йемдәр генә кейҙерерҙәр ине. Бала саҡты иҫләһәң, шуныһы ҡыҙыҡ: атайым беҙҙе – мунса индерер, әсәйем берәмләп өйгә ташып торор ине. Атайым йыуындырып бөтөп ҡойондорғанда, табип, зоотехник, агроном, уҡытыусы һәм хатта министр булығыҙ тип һамаҡлай ине. Ул ниндәй һөнәрҙәрҙе һанап сыҡҡан, шуларҙың барыһы ла тормошҡа ашты. Арабыҙҙа уҡытыусы ла, зоотехник та, агроном да, табип та, хатта министр ҙа булды. Аҙаҡтан, докторлыҡ диссертацияһын яҙғанда, башҡорттарҙың ямғыр яуғанда теләгән теләктәре ҡабул булыуына ышаныуын өйрәндем. Ысынлап та, өҫтән һыу ҡойолоп торғанда теләгән изге уй-ниәттәр тормошҡа ашалыр ул тигән уйға килдем шунда. Инәйем менән әтәйемдең тағы ла бер ғәҙәте булды. Иртән иркәләп уятып, беҙҙе шул уҡ матур теләктәрен әйтеп, һамаҡлап «үҫтерерҙәр», йәғни аҫтан-өҫкә табан – аяҡ осонан башҡа саҡлы ҡул менән һыйпарҙар ине. Мин дә ҡыҙымды шулай «үҫтерҙем». Әле ике ейәнсәребеҙҙе лә «үҫтерәбеҙ». Атайымдың миңә наҙлап өндәшеүен иҫләмәйем. Үҙ исемем менән атаны. Ағайҙарыма ла исемләп өндәште. Ә бына бөгөн табип-эмбриолог булып эшләгән Гөлнәфис һеңлемә Гөлкәй тиер ине. Бәләкәйебеҙ Альбинаны «хөрмә сәскәһе» тип яратты. Ул саҡта хөрмә сәскәһенең ниндәй икәнлеген дә белмәй инек. Хәҙер минең баҡсамда хөрмә сәскәһе бар. Ысынлап та, бик матур икән ул!..

Педучилищены тамамлағас, беҙ эшләргә тейеш инек. Ҡыҙыл дипломлылар ғына артабан уҡый алды. Минең һымаҡ уҡ ҡыҙыл диплом алған бер ҡыҙыбыҙға атаһы артабан уҡырға рөхсәт бирмәгән. «Һине дүрт йыл уҡыттым, хәҙер эшлә инде, балам», – тип кенә әйткән. Ошо хәлде ишеткәс, инә­йемдән, артабан уҡырға рөхсәт итерһегеҙме икән, тип һораған булдым. «Ә ниңә итмәҫкә һуң?!» – тип кенә ҡуйҙы ул. Атайымдың да һүҙе ҡәтғи булды: «Бараһың! Уҡыйһың!» Һәм мин уҡыным да уҡыным. Педучилищены, һуңынан БДУ-ны тамамланым, артабан аспирантурала, докторантурала белем алдым. Бер мәлде ауылда ҡап­ҡа буяп йөрөй инем, урамдан үтеп барған инәйҙәр: «Зөһрә ҡыҙым, һин ҡайҙа эшләйһең әле?» – тип һорай. «Докторантурала уҡыйым», – тип яуапланым. «Эй, ҡыҙым, уҡыйһың да уҡыйһың, әллә министр булыр­ға итәһеңме?» – тинеләр. Бына шулай, ауыл инәйҙәре миңә министр вазифаһын юрап ҡуйҙы.

– Ҡайһы берҙә ҡыҙҙар шулай уҡыуға ғына бирелеп, ғаилә ҡороуҙы кисектереп килеп, яңғыҙ ҙа ҡалып ҡуйыусан. Ә һеҙ үҙ мәлендә тормошҡа ла сыҡҡанһығыҙ...

– Уҡып бөтөү менән, тормошҡа сыҡтым. Беҙ иптәшем менән бер университетта белем алдыҡ. Ул – физик. Мин – лирик. Ул комсомол обкомында эшләне. Ә мин комсомолдың Өфө ҡала комитетының бюроһы ағзаһы инем. Шул комсомол нигеҙендә танышып киттек тә инде. Үрҙә әйтеүемсә, аспирантураға мин бер айлыҡ ҡыҙым менән уҡырға индем. Артабан белем алыу теләгем көслө ине...

– Егерме йәштә үк депутат итеп һайланғас, атай-әсәйегеҙҙең ғорурлығы булғанһығыҙ инде?..

– Ысынлап та шулай. Әтәйем менән инәйем нимә эшләһәләр ҙә минең менән кәңәшләшер ине. Бәләкәйҙән үк бөтә нәмәне лә бергәләп хәл иттек. Йортобоҙға яңы йыһаз-фәлән алырға уйлаһаҡ та, күмәкләшеп ултырып һөйләшә торғайныҡ. Беҙҙе матур итеп кейендерҙеләр тип әйттем бит инде. Ана шул кемгә ниндәй кейем алырға кәрәклегенә саҡлы кәңәшләшеп эш иттек. Тағы ла бергәләп ултырып билмән яһай торғайныҡ. Инәйем ҡамыр баҫа, әтәйем нәҙек-оҙон бармаҡтары менән килешле һәм шул тиклем етеҙ итеп билмән бөгә торғайны. Эш артында ла ниндәйҙер уртаҡ мәсьәләләр хаҡында һөйләшәбеҙ әле. Аға­йымдар ҙа уҡыуҙан, эштән бушамағандыр инде, хатта өй төҙөгәндә лә әтәйем минән кәңәштәр һорар булды. Әйткәндәй, беҙҙең өйөбөҙ шул тиклем матур. Әтәйем балта оҫтаһы ла ине. Тәҙрә ҡапҡастары яһағанда ла минең кәңәштәремә ҡолаҡ һалды. Ундай тәҙрә ҡапҡастарын, шундағы биҙәктәрҙе студент йылдарында Шишмә районында күреп ҡайтҡайным. Хәҙер ауылыбыҙҙа өйҙәр шул тиклем матур. Ә беҙҙең йорт ул саҡта иң күркәме булғандыр…

– Һәм ул матур йортоғоҙ әле лә бар инде?..

– Бар. Ул әле лә шул тиклем матур. Әммә буш тора. Һәммәбеҙҙең дә үҙ донъяһы бар. Башҡа йорттар кеүек ул да ҡартая, таушала. Шуныһы үкенес, әлбиттә. Ә былай беҙ ауылға инәйем менән әтәйем урынына ҡалған оло ағайым менән еңгәмә ҡайтып йөрөйбөҙ. Улар ҙа бик матур итеп донъя көтә. Инәйем, әтәйем, тыуған йортобоҙ хаҡында һүҙ сыҡҡас, тағы ла бер үҙенсәлекле хәл тураһында һөйләйем әле. Әйткәндәй, мин ул тарихты бер повесыма ла индергәйнем. Инәйем мәрхүмә булып ҡалғас, әтәйем башҡаса өйләнмәне. Донъябыҙ ҙур, мал-тыуар күп булғас, инәйем баҡыйлыҡҡа күсеп, бер йыл үткәс, өйлән инде, атай, тип әйтеп тә ҡараным. «Юҡ, өйләнмәйем, инәйегеҙ кеүек кеше булмаҫ та, кәрәкмәй ҙә», – тине. Атайымды яңғыҙ ҡалдырғым килмәй ине, әммә был һүҙҙәрҙе ишеткәс, күңелгә рәхәт булып китте. «Рәхмәт, атай» – тинем. «Өйләнһәң, инәйем, теге донъяға барғас, үлтерә бит һине», – тип шаяртып та алдым әле. Шулай әтәйем байтаҡ ваҡыт яңғыҙы донъя көттө. Ә инде олоғайғас, беребеҙгә лә барып йәшәргә теләмәне. Өгөтләп тә, һин үҙеңде генә уйлайһың бит, атай, тип ҡәтғиерәк итеп әйтеп тә ҡараныҡ. Юҡ, ризалашмағас, ризалашманы. Ауылда йәшәгән әлеге лә баяғы шул ағайым менән еңгәм атайым янына көнөнә әллә нисә барып әйләнә, тамағына ашата торғайны. Ә бит үҙҙәренең дә донъяһы, малы бар. Шулай ҙа, бер ҡайтыуыбыҙға, өйөбөҙҙә ҙур йоҙаҡ элеүле тора ине. Аптырап, аға­йымдарға киттек. Барып инһәк, атайым түрҙә сәй эсеп ултыра. Еңгәм иһә: «Ҡайным беҙгә күсте бит хәҙер», – ти. «Нисек ризалата алдығыҙ һуң?» – тип ҡыҙыҡһынам. Ә хәл была­йыраҡ булған: еңгәм иртә менән бының янына килһә, әтәйем тәрән уйға сумып, хафаға ҡалып ултыра икән. «Килен, төндә төшөмә Ғазраил инде. Йыһанур, һин әҙ генә көтөп тор, теге осҡа барып икәүҙе алам да, һинең артыңдан киләм, тип әйтте. Һис тә үләһем килмәй бит әле», – тип илай, ти. Еңгәй ҙә юғалып ҡалмаған, башын эшләтә һалып: «Әтәй, әйҙә тиҙ генә йыйынабыҙ ҙа беҙгә барабыҙ, адресты алмаштырабыҙ», – тигән. «Нисек инде, ни өсөн?» – ти икән әтәй. «Хәҙер беҙгә барабыҙ ҙа, урам да икенсе, өй ҙә алыҫыраҡ була. Ғазраил һине тапмаясаҡ та», – тигән еңгәй. Әтәйем, коммунист-атеист, шулаймы, килен, тип, ышанып уҡ китеп, тиҙ генә әйберҙәрен йыйып ташлағандар ҙа, ағайым машина менән килеп тә алған. Ошо хәлдән һуң ун ике йыл йәшәне әле әтәйебеҙ.

Нимәһе ғәжәп, теге яҡ оста, ысынлап та, ике кеше үлде, әтәйем тороп ҡалды. Был донъя­ла башҡа һыймаҫлыҡ хәлдәр ҙә була шул…

– Атайығыҙ нисә йәшкә тиклем йәшәне?

– Туҡһан йәшендә китеп барҙы. Ғүмеренең ахырынаса үҙ аңында булды, сәйәсәт менән ҡыҙыҡһынды. Депутат йөкләмәләрен атҡарған ваҡытта ун йыл Мәскәүҙә йәшәнек. Ул осорҙа ла ҡайтыу менән бер-ике сәғәткә булһа ла атайым яғына ашыға торғайным. Мине көтөр ҙә ултырыр ине үҙе. Беҙ атайым менән шул тиклем оҡшашбыҙ. Холоҡ яғынан да, төҫкә лә... Арабыҙҙа ниндәйҙер рухи бер бәйләнеш бар ине. Уның ғүмеренең һуңғы сәғәттәре әле лә күҙ алдында. Дауаханала реанимацияла ята... Янына индем... Беҙ уның менән гел генә икәүләшеп «Ғәлиәбаныу»ҙы йырлай инек. Ул саҡта ла: «Әтәй, әйҙә, йырлайыҡ әле», – тинем. Миңә ҡушылып ауыҙын ҡыймылдатып йырлаған булды. Шәфҡәт туташтары ла ишекте асып тыңлап торҙо әле. Һуңынан мин ҡайтып киттем. Бер-ике сәғәттән һуң әтәйем йән биргән. Шулай йырлап үлде ул... Башҡорт халыҡ йыры «Уйыл»ды ла матур йырлай ине. Мин министр булып эшләгәндә, Рамаҙан ағай Йәнбәков теге йәки был һорау менән йыш килә ине. Шунда Рамаҙан ағайға: «Был донъяла «Уйыл»ды ике генә кеше оҫта итеп башҡара белә: һеҙ һәм минең әтәйем», – ти торғайным.

– Аңлауымса, һеҙ үҙегеҙ ҙә йырлайһығыҙ...

– Эйе. Шундай үҙенсәлек­ле ғаилә була торғайныҡ беҙ. Әтәйем, инәйемдәр менән табын ҡорһаҡ та, күмәкләп ултырып берәй эш башҡарһаҡ та, йырлашыр инек. Иптәшемдең тауышы ла ныҡ матур, ҡыҙыбыҙ ҙа, ейәнсәрҙәребеҙ ҙә йыр­лай. Әле лә шулай йырлашып йәшәйбеҙ. Мин бәләкәйҙән үк гармунда уйнай инем. Педучилищела баянда уйнаным. Пианинола уйнарға өйрәнергә лә теләгем бар ине, уныһын ныҡлап үҙләштереп булманы, дүртенсе курста уҡығанда ғына индерҙеләр. Шуға ла, ҡыҙым тыуһа, уны мотлаҡ пианиноға өйрәтәсәкмен тигән хыялым булды. Ысынлап та, ҡыҙым музыка мәктәбендә белем алды. Өлкән ейәнсәрем дә шулай уҡ. Бәләкәй генә булһа ла, минең һымаҡ йырҙар ҙа сығарып маташа әле ул. Бына шундай музыкаль ғаилә беҙ. Үҙем әле лә баянда уйнайым. Баяным менән бергә ҡартаябыҙ инде. Ике һеңлем дә мандолинала, Альбина хромкала ла уйнай. Әтәйемдең гармуны – Альбина һеңлебеҙҙә хәҙер…

– Һеҙ төрлө йүнәлештә эшләнегеҙ. Ҡайһы тармаҡтағы эшегеҙ күңелегеҙгә яҡыныраҡ булды?

– Мәғариф өлкәһендә эшләгән осорҙор. Гөрләп торған заман ине бит. «Мәғариф» милли проекты булдырылған саҡтар. Йыл һайын ҡырҡышар-иллешәр мәктәп төҙөлә йә реконструкциялана ине. Шул ҡыҫҡа ғына осорҙа республиканы әллә нисә ҡабат урап сыҡтым. Үҙем дә уҡытыу­сы булғас, ошо өлкә күңелемә бик яҡын ине. Әйткәндәй, ниндәй генә вазифала эшләһәм дә, кафедра менән бәйләнеште өҙмәнем. Мәҡәләләремде, фәнни китаптарымды яҙҙым. Һәм минең иң яратып башҡарған эшем – ошо фән йүнәлеше тип әйтә алам. Бөгөнгө көндә диссертация яҡлаған, раҫланған 19 аспирантым бар. Улар барыһы ла минең рухилыҡҡа, мәҙәнилеккә бағышланған эшемде, шул темаларҙы үҫтереүҙе дауам итә.

– Шул юғары вазифаларҙа эшләгәндә уңыш ҡаҙанырға ниндәй сифатығыҙ ярҙам иткән тип уйлайһығыҙ?

– Был һорауҙы ла йыш бирәләр. Комсомол мәктәбе үттем бит мин. Ул – беҙҙең быуындың бәхете. Бына шул мәктәп миндә ойоштороу һәләтен тәрбиәләне һәм был сифатым тормошта ла, эштә лә ныҡ ярҙам итте. Ғөмүмән, бәләкәйҙән үк ғаиләбеҙҙә командир булдым. Бөтәһен дә бергә туплап, артымдан эйәртеп йөрөнөм. Ҡатын-ҡыҙ донъяла нимә эшләргә тейеш – һәммәһен дә башҡарҙым. Инәйемдең төп ярҙамсыһы инем. Бәләкәйҙән өҫтөмә яуаплылыҡ алып йәшәргә тура килде. Һәм ошо тәрбиәне үҙемдең ҡыҙыма ла, ейәнсәрҙәремә лә һалырға тырыштым.

Уңышлы булырға тағы ла нимә ярҙам итте? Бер ҡасан да «кеше башынан» йөрөмәнем. Бысраҡ интригаларҙа ҡатнашманым. Уларға хатта юлыҡманым да. Яҙмыш мине ундай аламалыҡтарҙан һаҡлағандыр, моғайын. Мин «Ҡыҙ» йондоҙлоғо аҫтында тыуғанмын. Ышанаһығыҙмы-юҡмы, ошо йон­­доҙнамә вәкилдәренә ҡа­ғылыш­лы ниндәй һүҙҙәр яҙыл­ған, шуларҙың барыһы ла миңә тура килә. Бөхтәлек, тәртип яратам. Өйөмдә лә, эшемдә лә, тышҡы ҡиәфәтемдә лә, күңелемдә лә, уйҙарымда ла тәртип булырға тейеш.

Тағы ла яҡындарымдың ярҙамы, ышанысы һәр ваҡыт ҡанат ҡуйҙы. Бер мәлде мине Аҡ йортҡа саҡырып алдылар ҙа, Башҡортостан Хөкүмәте Рәйесе Рафаэль Ибраһим улы Байдәүләтов Мәғариф министры вазифаһын йөкмәтергә теләүҙәре хаҡында белдерҙе. Хәтеремдә, икенсе ғинуар ине. Әсәйем мәрхүмә ине инде ул саҡта. Аҡ йортта шундай һөйләшеү булғас, атайым янына ҡайтып киттем. «Әтәй, мин әйтәм, министр вазифаһына тәғәйенләргә теләйҙәр. Ҡурҡыта бит әле, булдыра алырмынмы икән?» – тинем. Әтәйемдең шул саҡта таяғына таянып ултырған килеш ҡараштарын алыҫҡа төбәп әйткән һүҙҙәре һаман да ҡолаҡ төбөндә яңғыраған һымаҡ: «Эй, ҡыҙым, кеше эштән ҡурҡамы ни?!» – тине ул һис аптырамай ғына. Һуңынан ошо һүҙҙәр менән мин дә күпме кешегә яңы дәрәжәгә үрләгәндә ышанысымды белдерҙем.

Шунан ғаиләм, ысын мәғә­нәһендә – ҡәлғәм булды. Инә­йем ҡапыл донъянан китеп бар­ғас та таянысты ғаиләмдә таптым. Аспирантурала, докторантурала уҡығанда яҙҙым да яҙҙым тип әйттем бит әле. 2000 йылда докторлыҡ диссертацияһын яҡланым. Аҡса эшләүҙең нимә икәнен белмәнем. Малды ирем тапты. Иптәшем матди яҡтан терәк булһа, ҡыҙым йорт эштәрендә ярҙам итте. Яҡындарым аңлап, хуплап тормаһа, үҙемдең теләк менән генә әллә ҡайҙа китә алмаҫ инем.

– Юғары вазифаларға тәғәйенләнгәндә, иптәшегеҙ һис ҡаршы булманы инде?..

– Юҡ, беҙ икебеҙ ҙә комсомол мәктәбе үткән кешеләр бит. «Алға! Тик алға ғына!» – тине ул да.

– Күптән түгел «Бәйләнештә» селтәрендәге сәхифәгеҙҙәге видеояҙмала ейәнсәрегеҙҙең матур итеп башҡортса йырлағанын күреп ҡалдым. Бөгөн ауыл балалары ла русса һөйләшә. Ә һеҙҙең ҡала мөхитендә үҫеүсе ҡыҙығыҙҙың ғына түгел, ейәнсәрҙәрегеҙҙең дә башҡортса һөйләшеүе һоҡландыра...

– Мин үҙем дә студент йылдарында уҡ, «Өфө–Иглин» электричкаһына ултырһам, бер ауыҙ ҙа русса һүҙ ҡулланмай торғайным. Әтәйем менән инәйем алдында ла русса һөйләшкәнем булманы. Иптәшем – Учалы башҡорто. Ҡыҙыбыҙҙың теле Учалы районында асылды. Өфөгә килеп балалар баҡсаһына йөрөй башлағас та, унда аралашыу русса алып барылһа ла, өйҙә тик башҡортса ғына һөйләштек. Ейәнсәрҙәребеҙгә лә шундай уҡ талап ҡуйҙыҡ. Ҡартатай менән нәнәй башҡортсанан башҡа бер телде лә белмәй, тинек. Беҙ өйҙә хатта этебеҙ менән дә башҡортса һөйләшәбеҙ тип көләм мин. Ҡыҙым башҡорт, рус, инглиз телендә камил аралаша. Итальян, француз телдәрен дә өйрәнде. Әйткәндәй, инглизсәне мин дә яҡшы беләм. Ҡыҙыбыҙ – иҡтисад фәндәре кандидаты. Башҡорт телен өйрәтеү бу­йынса интернет аша курстар ҙа алып бара. Күптән түгел ошо йүнәлештә китап та сығарҙы.

– Фәнни эш иң яратҡан йүнәлешем тип әйттегеҙ. Әммә һеҙ шиғырҙар ҙа, повес­тар ҙа яҙаһығыҙ. Шул ижад ҡомары үҙен нисек һиҙҙертте?

– Мин бәләкәй саҡта уҡ хикәйәт кеүек нәмәләр уйлап сығарып һөйләй ҙә йөрөй торғайным. Ә беренсе шиғырымды Грузияла яҙҙым. 1981 йылда студент төҙөлөш отряды командиры булып юллама менән егерме көнгә шул тарафтарға сығып киттем. Шундағы һағыныуҙарым... Тыуған яҡтың ни тиклем ғәзиз икәнлеген тап шул саҡта аңлағанмындыр. Ул мәлдә инде мөхәббәт тойғоһон да татырға өлгөргәнмен. Хистәремде, һағыныуҙарымды шиғыр юлдарына һалдым. Ул саҡта русса яҙҙым. Унан мин – филолог бит. Ә һәр филолог – ул ғүмерендә бер нисә тап­ҡыр булһа ла шиғыр яҙып ҡарай. Ә инде Мәскәүҙә йәшәгән осорҙа самолетта йыш осорға тура килде. Бер нисә тапҡыр сетерекле хәлгә тарыған саҡтар ҙа булды. Шулай, самолетҡа ултырыу менән, хафаланмаҫ өсөн, шиғыр яҙа башланым бер мәл. Уның ҡарауы, ҡурҡытмай, ваҡыттың үткәнен дә һиҙмәй ҡала торғайным. Миңә ни өсөн Яҙыусылар союзына инмәйһегеҙ тиһәләр, яҙыусы ла, шағир ҙа түгелмен, филолог һәм философ ҡынамын тип яуаплайым. Шул ике булмышымды бергә ҡушһаң, минең ижад емештәре тыуа инде. Шиғырҙарым – башҡортса-русса, повестарым русса ғына яҙыла.

– Һеҙҙең «Яҙмышым яҙы» («Весна судьбы моей») тип исемләнгән повесығыҙҙы уҡығанда ундағы ваҡиғалар сәхнәнән ҡарап ултырғандағы һымаҡ күҙ алдынан үтте…

– Ә мин уны, ысынлап та, ҡасандыр пьеса итеп яҙғайным. Хәл былайыраҡ булды. Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт академия драма театрында тамашасы яратып ҡараған «Бәхет хаҡы» драмаһын үҙ мәлендә театрға мин тәҡдим иткәйнем. Әлеге повестың авторы Хәлисә апай Мөҙәрисова менән бергә Мысырҙа эшлекле сәфәрҙә булғайныҡ. Шунда ул миңә үҙенең китабын бүләк итте. Отелдә бер кис эсендә мауығып уҡып сыҡтым уның әҫәрен. Башҡорт­остан Хөкүмәте Рәйесе урынбаҫары булып эшләгән сағымда төрлө йүнәлештәрҙе алып барырға тура килә ине. Бер мәлде Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт академия драма театрындағы репертуар мәсьәләһе хаҡында һорау килеп тыуҙы. Башҡа театрҙарҙа аншлаг, ә башдрамда ни эшләптер тамашасы йыйып булмай. Шунда Хөрмәтулла Ғаззали улы Үтәшевкә, репертуарға берәй халыҡ ағылып йөрөрлөк мелодрама индерергә кәрәк, тип кәңәш иттем. Бына ошо әҫәрҙе ҡуйһағыҙ ҙа, тамашасы мотлаҡ киләсәк тип, Хәлисә Мөҙәрисованың баяғы китабы хаҡында әйттем. Ысынлап та, спектакль ҡуйылды. Уға инде күпме ваҡыт үтте… Әммә халыҡ был спектаклгә һаман да ағылып йөрөй. Әле һеҙ һүҙ йөрөткән әҫәремде мин, ысынлап та, башта, бәлки, берәй театрҙа ҡуйылыр тип, пьеса рәүешендә яҙғайным. Сәхнә ҡанундарына тап килеп бөтмәгәндерме, ҡу­йыусы табылманы. Һуңынан мин уны повесть итеп үҙгәрттем. Повестарымдың һаны алтау булып китте, шикелле, хәҙер. Әле улар «Ватандаш» журналында баҫылып тора. «Бүләк» тип исемләнгән бер генә повесым «Ағиҙел» журналында башҡорт телендә донъя күрҙе. Уны билдәле шағирә, яҙыусы Гөлнур апай Яҡупова тәржемә иткәйне. Йыш ҡына повестарығыҙға сюжетты ҡайҙан табаһығыҙ тип тә һорайҙар минән. Улар бөтәһе лә тормоштан алынған…

– Шиғырҙарығыҙ ҙа тәрән фәлсәфәле, яҡты матур хис-тойғолар менән бәйле. Уларҙың йырға әйләнеп китеүе нисегерәк булды? Әллә көйҙәрен дә үҙегеҙ яҙаһығыҙмы?

– Бер мәлде Гөлфиә апай Юнысова-Иҙелбаеваның и­жад ки­сәһендә Илеш егете, моңло тауышлы йырсы Илшат Сибәғә­туллин менән таныштым. Гөлфиә апайҙың шиғырҙарына йырҙар ижад итә, уларҙы матур итеп башҡара икән үҙе. Шунда ул миңә: «Зөһрә Йыһанур ҡыҙы, шиғырҙарығыҙ шул тиклем матур, күңелгә үтеп инә, әммә уҡыйһың да онотола ла ҡуя. Һеҙ уларҙы йыр итегеҙ», – тип кәңәш бирҙе. Һәм мин уның һүҙҙәренә ҡолаҡ һалдым. Тәүге йырымды, әлбиттә, уға тәҡдим иттем. Ул үҙе лә минең байтаҡ шиғырыма йырҙар ижад итеп башҡарҙы. Музыкаль грамотаны, ноталарҙы белгәс, һис тә ауыр түгел, күпселек йырҙарымдың һүҙҙәре лә, көйө лә үҙемдеке. Бөгөн уларҙы талантлы йырсылар баш­ҡара: Илшат Сибәғәтуллин, Радик Вәлмөхәмәтов, Венера Юлгилдина, Гөлсинә Мөхәмәҙиева, Фәһим Тоҡомбәтов һәм башҡалар. Рок йүнәлешендә ижад итеүсе Филүс Бөркөткә лә байтаҡ ҡына шиғыр яҙып бирҙем. Уның башҡарыуында күптән түгел башҡорт атына бәйле йырыбыҙ ҙа сыҡты.

– Йырҙарығыҙҙы иң тәүҙә кемгә тыңлатаһығыҙ?

– Иптәшемә, ҡыҙыма тыңлатам, әлбиттә. Әммә улар ниңәлер тәүҙә бик оҡшатып бармай. Ә инде йырсылар башҡарһа, башҡасараҡ яңғырайҙыр, күрәһең, шәп булған, тиҙәр. Ағайымдың ҡыҙы иһә: «Зөһрә түтәй, бик матур булған», – тип ижадымды һәр саҡ маҡтап, хуплап тора. Бына мине атайымдың тауышын яҙҙырып алып ҡалмауым үкендерә. Телефонға ғына яҙҙырғаным булды, әлбиттә, әммә ул сафтан сығып, баяғы яҙмалар юғалып ҡуйҙы. Әле үҙем дә, балаларыма иҫтәлеккә булһын тип, бер йырымды яҙҙырҙым...

– Бөгөнгө тарих тел һәм әҙәбиәт институтындағы эшмәкәрлегегеҙ туранан-тура мәҙәниәт һәм сәнғәткә бәйле тип әйтһәң дә була. Ошо йүнәлештә алып барылған ниндәй әһәмиәтле проекттарға туҡталып үтер инегеҙ?

– Ысынлап та, шул тиклем матур эштәр алып барыла бында. Рәсәй кимәлендә башҡорттарҙы өйрәнгән берҙән-бер академик учреждение булып тора институтыбыҙ. Беҙҙә башҡорт теленең машина фонды бар. Компьютер фонды тиергә лә була инде. Ябайлаштырып әйт­кәндә, башҡорт теле буйынса барлыҡ китаптар, һүҙлектәр интернетта һанлы форматта йәшәй. Беҙҙең машина фонды 2023 йылда республиканың фән һәм техника өлкәһендәге премияһы лауреаты булды. Бик ҙур баһа ул. Ә бындай фондтар беҙҙең Рәсәйҙә икәү генә. Береһе – рус теленең машина фонды, икенсеһе – беҙҙеке. Башҡа телдәр, башҡа республикалар был йүнәлештә эште башлағандар ғына әле. Донъя кимәлендә лә ундай фондтар бар. Әммә беҙҙекенә етмәйҙәр, тип әйтер инем. Беҙҙең фонд – ул башҡорт теленең һанлы форматтағы антологияһы тип әйтергә була. Нимә генә юҡ унда! Улар барыһы ла асыҡ фондта, материалдар менән кем теләй – бушҡа рәхәтләнеп файҙалана ала. Сит илдәрҙән дә көн һайын тиерлек мөрәжәғәт итеп торалар. Шунан беҙ грант нигеҙендә, хаталар өҫтөндә эшләү өсөн, «Белемле.ру» тигән мәғлүмәти портал булдырҙыҡ. Ул да асыҡ форматта. Ниндәй һүҙҙең дөрөҫ яҙылышын тикшерергә теләһәң дә, шул портал аша беҙҙең хеҙмәткәрҙәргә сығырға мөмкин. Телде һаҡлауға, яҡлау­ға, башҡортса яҙырға, һөйләшергә өйрәтеүгә йүнәлтелгән иҫ китмәле шәп мәғлүмәти портал ул. Шунан үҙебеҙҙә телгә ҡағылышлы китаптар нәшер итәбеҙ. Башҡорт әҙәбиәте тарихы томлыҡтарын сығарабыҙ. Әле бына башҡорт әҙәбиәте ҡыҫҡа тарихын инглиз теленә тәржемә итеп ятҡан көнөбөҙ. Был беҙҙең «ноу-хау» тип әйт­һәң дә була. Ул да бик ыңғай күренеш. Унан һуң беҙҙә фольк­лорсылар ижадына бәйле аудио фонды ла бар. Бына әле шуларҙы һанлы форматҡа күсерә башланыҡ. Билдәле булыуынса, күптән түгел филология фәндәре докторы, ғалим-диалектолог Сәриә Мирйәнованың юбилейына арналған конференция уҙғарҙыҡ. Әлеге мәлдә уның улы Урал Марс улы Зарипов, хаҡлы ялда булыуына ҡарамаҫтан, беҙгә эшкә килеп, егерменсе йылдарҙа йыйналған аудиофондты, йәғни пластинкаларҙағы яҙмаларҙы, һанлы форматҡа күсерә. Тағы ла шуныһы ҡыуаныслы: былтыр Башҡортостан Башлығы Радий Хәбиров указы нигеҙендә ҡурайсылар дәүләт ансамбле булдырылды. Улар ҙа беҙгә килеп быға тик­лем яңғырамаған көйҙәрҙе алып китте. Ә фольклорсыларыбыҙ иһә төрлө сараларҙа эксперт булараҡ сығыш яһай. Халыҡтарҙың милли мираҫы реестрына индерелгән рухи ҡомартҡыларҙы анализлай. Тарих туҙаны аҫтында күмелеп, онотолоп ҡалған халыҡ ҡомартҡыларын табып, шуларҙы популярлаштырыу өҫтөндә эш­ләй. Этнографтар ҙа, археологтар ҙа, тарихсылар ҙа шундай ҙур әһәмиәткә эйә булған тәрбиәүи-ағартыу эштәре алып бара. Балалар менән эшләүсе мәктәп лекторийы ла бар беҙҙә. Күптән түгел грант нигеҙендә башҡорт халҡының милли уйындарының видеосайтын да булдырҙыҡ. Уларҙы ла кемдәр теләй, шулар файҙалана ала. Тағы ла бик күп сит илдәр, бигерәк тә яҡын сит ил дәүләттәре менән эшлекле килешеүҙәр төҙөлә. Улар беҙгә бер туҡтауһыҙ стажировкаға килә. Ҡаҙағстан, Ҡырғыҙстан, Үзбәкстан, Әзербайжан, Монголия, Ҡытай, Иран менән хеҙмәттәшлектә, бәйләнештәбеҙ. Ғөмүмән, республиканы, республика гуманитар фәнен, башҡорттар тураһындағы бөтөн мәғлүмәтте Рәсәй, донъя кимәленә сығарған академик учреждение беҙ.

– Төрлө юғары вазифаларҙа эшләгән тәжрибәле етәксе булараҡ, коллективты нисек эшкә илһамландырырға тигән һорауға ниндәй яуап ҡайтарырһығыҙ?

– 2021 йылда бында эшкә килеү менән, институттың, кабинеттарҙың утыҙ йылдан ашыу ремонт күрмәүенә, ҡот осҡос хәлдә икәнлегенә шаһит булғас, мөмкинлектәр табып, ең һыҙғанып ремонт эшенә тотонорға булдыҡ. Был эште коллегалар менән бергәләшеп атҡарып сыҡтыҡ. Яйлап компьютерҙар, йыһаздар алдыҡ. Бер нисә кабинет ҡына шул килеш ҡалды, әммә уларын да ремонтлаясаҡбыҙ. Мин шуға инанғанмын: матурлыҡтың кешене ойоштороу, берләштереү тигән көсө бар. Кешене илһамландырыу өсөн, тәү сиратта, эш шарттары булдырыу кәрәк. Ә эшләгән урының матур ҙа, яҡты ла икән, күңелгә лә рәхәт. Ремонт яһағандан һуң, коллегалар араһында, эшкә байрамға килгән кеүек ашҡынып киләбеҙ тиеүселәр булды. Хатта телевидение хеҙмәткәрҙәре лә, ниһа­йәт, институттың ҡайһы бүлмәһенә инһәң дә, интервью алырға була хәҙер, тиҙәр. Ә элек интервью бирер өсөн  китапханаға йөрөй инек. Тағы ла элек-элек­тән шундай принцибым бар. Министр саҡта ла ишегем һәр ваҡыт асыҡ булды. Миндә бер ҡасан да сират юҡ. Ябай эшсеме, бүлек етәксеһеме, урынбаҫармы – ишегем барыһына ла асыҡ. Был иһә бөтә мәсьәләне лә урында тиҙ генә хәл итергә мөмкинлек бирә. Шундай кешемен: һорауҙарҙы тиҙ үк хәл итеү яҡлымын. Шул минутта уҡ ҡайҙа кәрәк – шунда шылтырата, мәсьәләләргә асыҡлыҡ индерә һалам. Һөҙөмтәлә, эшебеҙ ҙә әүҙем бара. Үҙегеҙ ҙә аңлап тораһығыҙ, әлбиттә, үкенес­кә күрә, беҙ эшләгән йүнәлеш финанс йәһәттән бер аҙ проб­лемалы. Эш хаҡтарыбыҙ ҙур түгел. Әммә тотороҡлолоҡ бар. Шул уҡ ваҡытта, әгәр ҙә яҙышаһың, фәнни хеҙмәттәр баҫтыраһың, китаптар сығараһың икән, уның өсөн өҫтәмә түләүҙәр ҡаралған. Үҙебеҙҙең хеҙмәткәрҙәргә типографияла бушлай китап нәшер итеү мөмкинлеге бар. Тағы шуныһы ла үкенеслерәк – бөгөнгө йәштәрҙең талаптары юғары, уларға тәүге көндән үк ҙур эш хаҡтары кәрәк. Шуға ла был өлкәгә ылығып бармайҙар. Фәнгә килеүселәр бар, әммә бик аҙ. Минең уйлауымса, был өлкәлә лә үҙгәрештәр күҙәтелер. Шундай көндәр килер – беҙгә лә йәштәрҙең иғтибары артыр тигән яҡты өмөттәр менән йәшәйбеҙ.

– Ситтән ҡараһаң, Һеҙҙе хыялдарын ысынбарлыҡ итеп өйрәнгән, һәр йәһәттән дә бәхетле ханым тип ҡабул итергә мөмкин. Бәхет төшөнсәһен нисек аңлайһығыҙ? Ғүмер ахырына етеп тә, бәхетһеҙ булдым, тормошом уңманы тиеүселәргә ни әйтер инегеҙ?

– Бына ошо кабинетымда ла, башҡа кабинеттарымда ла мин төшөнкөлөккә бирелгән, үҙен бәхетһеҙ тип таныған әллә күпме кешегә өмөт биреп, күҙҙәрен яндырып сығарғаным булды. Бәхет – ул бер тапҡыр һәм мәңгелеккә бирелгән халәт түгел. Минең уйлауымса, бәхет ул ниндәйҙер миҙгелдәрҙән тора. Бәғзе ваҡытта, кәйефең кителһә, үҙеңде бәхетһеҙерәк тоя башлаһаң, тормошоңдоң икенсе йүнәлешендәге ыңғай бәхет нурҙарын эҙләргә кәрәк. Ә абсолют бәхет төшөнсәһе юҡ ул. Әммә мин, һәр бер нәмәнән бәхет осҡоно табып, үҙемә оптимизм өҫтәргә тырышам. Бына шулай йәшәргә кәрәк. Тағы ла үҙемә лә, балама ла, яҡындарыма ла, студенттарыма ла һәр ваҡыт матур хыялдар менән генә йәшәргә, яҡты уйҙар ғына уйларға кәрәк, тип әйтергә яраттым һәм әле лә шулай тим. Сөнки уйҙың тормошҡа аша торған ғәҙәте бар. Шуға ла бер ҡасан да насар уйҙарҙы яҡын йөрөтмәйек, тип әйтергә теләйем. Юғиһә, улар һиңә йәбешеп ятырға ғына тора. Бына мин шулай йәшәйем...

– Зөһәр Йыһанур ҡыҙы, һеҙҙең менән әңгәмәләшкәндә мин иҫ киткес бай йөкмәткеле бер китап уҡығандай булдым. Ана шул матур тормош сәхифәләрегеҙ, фәһемле кәңәштәрегеҙ менән ихлас бүлешеүегеҙ өсөн рәхмәт! Артабан да хеҙмәтегеҙҙән йәм табып, тирә-яҡҡа нур-ғәм өләшеп, илһамланып йәшәүегеҙҙе теләйбеҙ!

Г. Батыршина.

"Тамаша" журналы, №1-2025 й.