Рухлы Бөйөк дала улы

Сәнғәттең үҙенсәлекле төрө булған рок йүнәлешенә ниндәй һуҡмаҡтар алып килде икән Юлай Хәйрулла улын? Уның моңло, көслө тауышы эстраданың, сәнғәттең башҡа йүнәлештәрендә лә уңышлы сығыш яһарға, ижад итергә мөмкинлек бирә ине бит юғиһә...

Тау-урмандар араһында юғалып тиерлек ятҡан Ҙур Арыҫланғол (Сик) ауылында илһамлы бер йән булып тыуһа ла, сабый ғына сағында уҡ ата-әсәһе менән бергә Ивановка тигән рус ауылына күсеп килеп, шул мөхитте һеңдереп, мәктәптә русса уҡып, русса фекер йөрөтөп үҫә Юлай исемле моңло башҡорт балаһы. 70–80-се йылдар, йәш үҫмер егеттәр көнбайыш эстрада төркөмдәрен, үҙебеҙҙең илдәге вокал-инструменталь ансамблдәрҙе тыңлап, илһамланып, һәр төрлө инструменталь ансамблдәр, төркөмдәр булдырып, һәүәҫкәр кимәлдә күпләп шытып, ижад иткән осор. Һәр район мәҙәниәт йортонда ғына түгел, хатта төпкөл ауыл клубтарында ла, музыка ҡоралдары алдырып, йыр-моңға һәләтле йәштәр йырҙар ижад итеп, заманса моң мөхите барлыҡҡа килтергән саҡ. Юлай мәктәптә, туғыҙынсы класта уҡып йөрөгәндә Ивановка ауылына район үҙәге Аҡъярҙан йәш уҡытыусы – Таһир Рәшит улы Шәймәрҙәнов килә. Ул электрогитарала бик оҫта уйнаған, баш ҡала ансамблдәрендә лә гитарист булып йөрөгән кеше, дәртләнеп, гитарасылар түңәрәге асып ебәрә. Ул килгәнсе үк бер-береһенән дәрес алып, үҙаллы үҫешеп, гитара серҙәренә өйрәнеп йөрөгән йәштәрҙе туплап, Ивановка егеттәре ансамбль төҙөп ебәрәләр. Юлай унда бас гитарист була. Армияға киткәнсе, ана шулай, сәнғәт һуҡмағында тәүге аҙымдарын яһай ул.

Әрмелә хеҙмәт иткән саҡта инде, уларҙың батальонын «Мосфильм» киностудияһы төшөргән кинола ҡатнашырға Пенза өлкәһенә алып киләләр. Кино төшөрөү барышында барлыҡҡа килгән буш ваҡытты сарыф итмәй, ауыл клубында вокал-инструменталь төркөм булдырып, уйнайҙар. Шунда үҙенең бас гитарала уйнауын тағы ла арыу ғына камиллаштырыр өсөн мөмкинлек була был.

Армиянан ҡайтып, өйләнеп, туған ауылы клубында музыкаль етәксе булып эшкә төшкәс инде, ҡәҙимге тәжрибә туплаған, дәрт-дарманы ташып торған музыкант булараҡ, тағы ла төркөм туплап, ошо йүнәлештә ең һыҙғанып эшләй башлай. 1988 йылдың яҙында район үҙәге Аҡъярҙа ойошторолған ҙур ғына фестивалдә ҡатнашалар. Ун бишләп инструменталь төркөм ҡатнашҡан был музыкаль тамаша заманса йырҙарҙы (ул ваҡыттарҙа рок стиле тигән төшөнсә әле ҡулланылмай) үҫтереүгә йүнәлтелгән була. Уңышлы ғына сығыш яһаусы төркөмдәрҙең етәкселәре аралашып, кәңәшләшеп, ижади старт алыуға матур ерлек була был сара. Маҡан ауылында эшләп килгән, иң шәп төркөм тип табылған «Реклама» төркөмө етәксеһе Альберт Ғәббәсов менән һөйләшеп, килешеп, нәҡ башҡорт эстрадаһын үҫтереү, инструменталь ансамбль төҙөп, заманса башҡорт йырҙарын башҡарыу ниәте менән дөрләп, ныҡлы ҡарарға килә егеттәр.

Ана шулай, башҡорт рогының бишеге – Хәйбулла ерендә, тәүге рок төркөмдәр булған «Дәрүиш» һәм «Рух» туплана.

Рок йүнәлешендә уйнаған төркөмдәр, ойоштороусы бер ниндәй ҙә рок-клубтар булмағанлыҡтан, һәр береһе үҙаллы ғына уйнап-йырлап, үҙ белдегенә ижад итеп йәшәй бирә. Бары Хәйбулла ерендә ике йылға бер тапҡыр уҙғарылған «Оло дала» фестивале генә был йүнәлештә эшләүсе, уйнаусы йырсыларҙы, төркөмдәрҙе туплап, берләштерә, халыҡҡа ишеттерә, таныта ине. Был фестивалгә башланғыс биреүсе, идеяһын булдырыусы ла – Юлай Хәйрулла улы.

1994 йылдың 1 июнендә, автоһәләкәттә «Рух» төркөмөнә нигеҙ һалыусы Ғәзинур Салауат улы Биктимеров фажиғәле һәләк була. Дим Мәннән кеүек үк ул да башҡорт рогының легендаһына әүерелгән шәхес. Төптән уйланылған, ҡыйыу, фәлсәфәүи йыр текстары өсөн уны «башҡорт Цойы» тип йөрөтәләр.Тынғы белмәгән, әүҙем, үтә хәрәкәтсән Ғәзинур абруйлы эшен ташлап, үҙен тулыһынса башҡорт рок-музыкаһына бағышлай. Башҡорт рокэрҙары өсөн уның үлеме ҙур юғалтыу була. Әммә халыҡ онотмай, Ғәзинурҙың йырҙары бөгөн дә актуаль яңғырай, уның йырҙарында башҡорт рок-музыкаһын яратыусы быуын үҫә. Бына шул йән тетрәткес хәлдәрҙән һуң, 1994 йылда, хәтер кисәһе булараҡ, район үҙәге Аҡъярҙа, эстрадалағы төрлө башҡорт ансамблдәрен саҡырып, тәүге тапҡыр рок-концерт ойошторола. Киләсәктә ҙур фестивалгә әүерелеп китәсәк сараның исемен дә (Алтайҙан Каспийғаса йәйелеп ятҡан ерҙәр төрки телендә «оло дала» тип аталғанлыҡтан) Юлай, бик төптән уйлап, яҡты киләсәген күҙаллап, шулай атарға була. Бөгөнгө көндә Хәйбулланың брендына әйләнгән, йыл аша уҙғарылып килгән «Оло дала» («Бөйөк дала») рок фестивале беҙҙең аранан бик иртә киткән рок музыканттар: Дим Ҡоләхмәтов («Дәрүиш»), Ғәзинур Биктимеров, Нуретдин Иҫәнбаев, Айтуған Акилов, Ирек Атанов («Рух»), Илдар Нураев, Вячеслав Лежнев, Юнир Ярбулов, Айнур һәм Нәзиф Бикбовтар («Майҙан»), Валерий Лаптев, Радик Алсынов, Сергей Дойницындың исемдәрен иҫкә алып, улар рухына, уларҙың яҡты иҫтәлегенә арнап үткәрелә.

Ошо ерҙә башҡорт рогының иң сағыу йондоҙо Дим Мәннән хаҡында ла һөйләп китеү урынлы булыр.

Учалы районыныңКомсомольск ауылында ябай башҡорт ғаиләһендә тыуып үҫкән Дим Ҡоләхмәтов тиҙҙән кәләшенең тыуған яғына – Хәйбулла районыныңИләс ауылына күсенә. Көтөүсе булып эшләп, ауыл ситендәге тау итәгендә бәләкәй генә саман өйҙә көн итә.

Тәбиғи бай тембрлы моңло тауышҡа эйә булған егетте «Дәрүиш» төркөмөнә йырсы итеп саҡыралар. Был уның тормошонда һынылыш осоро була: ул элекке эшен ташлап, үҙен тулыһынса ижадҡа арнай.

«Дәрүиш» төркөмөнөң музыкаль йүнәлеше башҡорт эстрадаһында дәртле һәм күтәренке рух менән айырылып тора. Күпселек йырҙар тормошто яратыуға һәм йәнле энергияға ҡоролған. Лирик шағир булараҡ, Дим шәхси кисерештәренә таянып автобиографик характерҙағы йырҙар яҙа. Уның тормошонда мөһим этап булып, клиник үлемде хәтерләткән драматик ваҡиғанан һуң ислам юлына баҫа. Был уның донъяға, ижадҡа ҡарашын ҡырҡа үҙгәртә, йырҙарҙың эстәлегенә философик тәрәнлек өҫтәй. Мәҫәлән, «Юлаусы» йыры (Фирүзә Париж менән берлектә башҡарыла) уның рухи эҙләнеүҙәрен һәм эске тыныслыҡ табырға ынтылышын сағылдыра. Дим Мәннән – күп балалы атай, сәхнәләге сағыу ижади эшмәкәрлегенә ҡарамаҫтан, тормошо ауырлыҡтарға бай була. Уның36 йәшендә генә көтөлмәгән үлеме башҡорт музыкаль мәҙәниәте өсөн ҙур юғалтыу.

Башҡорт рогы – йәштәрҙең милли үҙаңын, телен һәм мәҙәниәтен тергеҙеүгә ҙур йоғонто яһаусы көс ул. «Дәрүиш» һәм «Рух» төркөмдәре республикала рок-хәрәкәте башланғысында тора.

Ни өсөн башҡорт рогы тап Хәйбулла районында барлыҡҡа килгән? Был һорауға яуапты табыр өсөн райондың үткән тарихына күҙ һалырға кәрәктер.Социолог Азамат Буранчин фекеренсә, башҡорт рогы кеүек социаль феномендың барлыҡҡа килеүенә бер нисә фактор йоғонто яһаған:

«Хәйбулла районы – Башҡортостандың баш ҡалаһынан да, ҙур ҡалаларҙан да, йәнле автотрассаларҙан һәм тимер юл станцияларынан да алыҫ урынлашҡан. Шуға ҡарамаҫтан, совет осоронда бында республикала иң яҡшы сортлы иген уңышы йыйыла, тыуған илгә күп күләмдә һөт һәм ит бирелә, баҡыр-колчедан мәғдәне сығарыла һәм эшкәртелә.

Әммә социаль үҫеш кимәле буйынса район Башҡортостанда һуңғы урындарҙа ҡала, йәшәү сифаты өсөн кәрәкле объекттар төҙөүгә иғтибар бирелмәй. Республиканың иң онотолған, хатта ҡыйырһытылған, ҡыҫырыҡланған ситке районы була.

Үткән быуаттың 80–90-сы йылдарындағы йәштәр – быларҙың барыһын да үҙ елкәһендә татып, үҙ күҙҙәре менән күргән һәм тойған, йәшәү кимәлен республиканың башҡа райондары менән сағыштырып көйәләнгән кешеләр булалар. Уларҙың уйланыуҙары, һыҙланыуҙары ана шулай, яҡшыраҡ тормошҡа саҡырыусы оранға, музыкаға әйләнә».

Мәҙәни тарихыбыҙҙың бер өлөшө булған «Дәрүиш» һәм «Рух» легендар төркөмдәре башҡорт рогының нигеҙе булып тора. Һәм артабан ниндәй төркөмдәр барлыҡҡа килһә лә, улар үҙ юлын был ике команданың ижады менән сағыштыра, уларҙың мираҫынан сығып эш итә.

Бөгөнгө көндә, Өфөләге иҫ киткес мөһабәт Көрәш һарайында уҙған «Дәрүиш Рухы+» рок-фестивале уҙғарылыуға, ҡасандыр, алыҫ Хәйбулланың кескәй генә ауыл сәхнәһендә тыуып, киң ҡолас менән үҫешә барған дәрүиш-йырсылар рухының көсәйеүенә бик шат Юлай Асҡаров. Башҡорт рок стиленә, ниһайәт, ҙур иғтибар булдырылғанға ҡыуанып, ул «Дәрүиш Рухы+»ҡа ҙур өмөттәр бағлай:

– Бик кәрәкле, ваҡытлы булды был сара. Һәм киләсәктә мин уны республика кимәлендә генә түгел, ил, донъя кимәлендәге, төрки телле халыҡтарҙың рок йүнәлешендәге ижадсыларын берләштереүсе ғәйәт көслө тамаша итеп күҙаллайым. Шулай булырға яҙһын, ин шәә Аллаһ. Үҙенең ысын тәғәйенләнешен үҙгәртмәй, этномузыкаға әйләнеп китмәй, нәҡ ысын рок стилендә яңғыраусы моң байрамы булып ҡалыуын бик теләйем, – ти Юлай Хәйрулла улы.

Хәйбулла районын «башҡорт рок-музыкаһы бишеге» тип юҡҡа ғына әйтмәйҙәр. Көрәш һарайындағы фестивалдә сығыш яһаған иң оло төркөм дә, мәктәп уҡыусыларынан торған «Бөркөт» тигән иң йәш коллектив та (етәкселәре – Байрас Әминев) Хәйбулланан ине бит.

Башҡортостан Башлығы Радий Хәбиров тура эфирҙа республика халҡы менән аралашыу барышында башҡорт мәҙәниәтен үҫтереү тураһында һүҙ сыҡҡас, Өфөләге Көрәш һарайында уҙған «Дәрүиш Рухы+» рок-концертына барыуы һәм унда яңғыраған «Өлгөрмәнем» йырын яратып тыңлауы тураһында ла һөйләй.

«Элек ишеткәнем юҡ ине, хәҙер машинала йөрөгән саҡта гел шуны тыңлайым. Был йырҙы башҡарған егеттәргә рәхмәт. Ул уйланырға мәжбүр итә, бик сифатлы йыр», – ти Радий Фәрит улы.

«Өлгөрмәнем» йырын башҡарыусы Юлай Асҡаров был йырҙың тарихы бик уйландырғыс, үкенесле булыуын һөйләне.

– Йырҙың тарихы уҙған быуаттың 90-сы йылдарына барып тоташа. Һүҙҙәрен бик талантлы мәрхүм шағирыбыҙ Буранбай Исҡужин яҙған. Үҙем рус ауылында тыуып үҫкәс, армиянан ҡайтҡас ҡына башҡортса һөйләшергә өйрәндем, ә башҡорт шиғриәте менән тап Буранбайҙың ижады аша таныша башланым. Ул көслө афоризмдар һәм ҡыҫҡа дүртюллыҡтар менән бөтә тормошон әйтеп бирә алырлыҡ тура һүҙле шағир ине. «Өлгөрмәнем» шиғырын һыҙланыуҙар аша яҙған. Элегерәк ауыл ир-егеттәре, циркулятор менән таҡта бысабыҙ тип, йыш йәрәхәтләнә торғайны, ә Буранбай уң ҡулһыҙ ҡалды. Үҙе моңло күңелле булды, гармунда уйнарға яратты. «Уйнарға ине гармунда», «Сиртергә ине ҡылдарҙы» тигән һүҙҙәрҙә бөтә һыҙланыуы, ҡулланылмай ҡалған мөмкинлектәр өсөн үкенеүе, элеккесә рәхәтләнеп гармун тарта алмағаны өсөн әрнеүе сағыла.

Көйөн бер туған ҡайнағам – Фәнил Әбделмәнов ижад итте. Буранбай менән икеһе яҡын дуҫтар ине, уның эске кисерештәрен аңлағанға ла көйөн тура килтереп яҙа алғандыр. Элегерәк, был йырҙы тормошомдағы күңелһеҙ ваҡиғаларға бәйләп, уны башҡарыуҙан баш тартҡаным да булды. Аҙаҡ йырҙың яҙмышҡа йоғонто яһамауын аңланым, был бәйләнеште бары тик үҙебеҙ уйлап сығарабыҙ. Халыҡҡа ул электән оҡшай, үҙем дә бик яратып башҡарам.

Ғөмүмән, репертуарыбыҙҙа тормоштан алынған йырҙар күп. Уларҙы ойоштороусыбыҙ Ғәзинур Биктимеров менән музыкантыбыҙ Ирек Атанов бергә ижад итте. («Дәрүиш Рухы+» рок-концертында Ғәзинур Биктимеров менән Ирек Атановҡа үлгәндән һуң «Башҡортостандың халыҡ артисы» тигән маҡтаулы исем бирелде.) «Бөгөн һинең тыуған көнөң», «Һанамағыҙ киткән торналарҙы» йырҙарын Ирек менән шағир Ғилман Ишкинин минең күҙ алдында яҙҙылар, улар «Өлгөрмәнем» йырынан бер ҙә кәм түгел. Халыҡ бик яратып ҡабул итә. 1994 йылда – Ғәзинур, уҙған йыл Ирек мәрхүм булғас, уларҙың ҡәберендә: «Һеҙҙең йырҙарҙы юғалтмаҫбыҙ, халыҡҡа ишеттерербеҙ», – тип әйткән антым булды. Хәҙерге көндә ул антымды үтәп йөрөйөмдөр, тип уйлайым, – тип уйҙары менән уртаҡлашты Юлай Хәйрулла улы.

Хәйбулла районының күп һанлы рок-төркөмдәренең феномены шунда: улар конкуренттар түгел, ә бер-береһенә үҫештә ярҙам иткән иптәштәр, ижадташтар. Егерме йыл самаһы элек Юлай үҙе лә үҫмерҙәрҙән «Аҡъяр» тигән төркөм туплап, улар менән шөғөлләнә, йырҙар ижад итә. Егеттәр хәҙер инде үҫеп буй еткәндәр, ир ҡорона ултырғандар. Барабансы Арсен Сәлихов менән гитарасы Тимур Күлбаев бөгөн «Рух» төркөмөндә эшләй, йырсы Радик Далхин Башҡортостандың халыҡ артисы исемен йөрөтә һәм махсус хәрби операция биләмәһендә агитация төркөмөндә ҡатнаша, ә улы Вилдан Асҡаров Петрозаводск консерваторияһын тамамлап, башҡорт сәнғәтенә хеҙмәт итә.

Хәйбулла сәхнәләренең яҡты ынйыһы булған һоҡланғыс Асҡаровтарҙы ижади ғаилә булараҡ, бар ерҙә лә хөрмәт итәләр. Һәр төрлө ҙур байрамдарҙың, тантаналы тамашаларҙың, мәртәбәле концерттарҙың көтөп алынған сығышы була уларҙың дуэты. Тормош иптәше, пар ҡанаты Сәриә лә бик матур йырлай. Тупрағы, һыуы, һауаһы ла башҡорт рухы менән һуғарылған Әбеш ауылында, йыр-моң һөйгән ғаиләлә үҫә Сәриә Асҡарова. Әсәһе Фәриғә апай оҙон халыҡ йырҙарын бик оҫта башҡара. Ағаһы Факил һыҙҙырып гармунда уйнаһа, Фәнил ағаһы («Өлгөрмәнем» йырының авторы) шиғри һүҙгә, халыҡсан моңға бай. Йәшләй генә һөйөшөп ҡауышҡан Сәриә менән Юлай тормош ауырлыҡтарын йыра-йыра, сәхнәнән айырылмай, матур итеп донъя көтөп, өс ир бала тәрбиәләп үҫтерәләр. Ата-әсәнең генә түгел халҡының ғорурлығы булып оло улдары Айнур хәҙер инде Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, билдәле кинорежиссер, продюсер, сценарист. Икенсе улдары Вилдан кинооператор булып Мәскәүҙә ижад итһә, кесе улдары Ғәзинур Таиландта ошо уҡ йүнәлештә эшләй.

Рус мөхитендә үҫкән иренә башҡорт моңона һөйөү уятҡаны өсөн Сәриәгә ҙур рәхмәтле Юлай. «Ҡанымда йоҡлап ятҡан башҡорт рухы, башҡортмон тигән эске аңым Сәриә башҡарған халыҡ йырҙарын, моңло башҡорт эстрада йырҙарын тыңлап уянды. Халыҡ көйҙәренә, моңона иғтибарым, ихтирамым артты», – ти ул.

Йәшәй килә, халыҡ моңонда рухты ҡанатландырыусы көс бар икәнен тойоп, рок стилендәге ижад менән параллель рәүештә, Юлайҙа тәрән мәғәнәле, оҙон көйлө, быуаттарҙан-быуаттарға тапшырыла килгән йырҙарҙы йырлап өйрәнеү теләге барлыҡҡа килә. Изге ниәте бойомға ашып, илһамлы ижад ҡомары һүнмәй, үҙенең моңло ауаздарын халҡына тағы-тағы ишеттерергә яҙһын тип теләйбеҙ Бөйөк дала улы Юлай Асҡаровҡа.

Миләүшә ҠЫҘРАСОВА.

"Тамаша" журналы, №1-2025 й.