– Бирешмәһен шул. – Быныһы – ҡатын-ҡыҙ тауышы. – Бөтәбеҙ ҙә уның өсөн йән атып торабыҙ. Тиҙерәк шәбәйһен инде.
Күтәрелә биреп ҡараным. Ишек алдында туптай түңәрәк, ҡыҫҡа кәүҙәле ҡатын баҫып тора. Алһыу бурыҫлаҡ йөҙөндә, ҡыҫыҡ күҙҙәрендә – китмәҫ өсөн ҡунғандай йылмайыу.
– Һаумыһығыҙ. Үтегеҙ, – тим, үҙем Атаһулла ҡартҡа күҙ һалам. Уның күҙҙәре асыҡ, әммә инеүсегә боролоп ҡарау түгел, ҡуҙғалмай ҙа ята бирә. Теге ҡатын, эргәһенә килеп:
– Шунан, ҡайным, хәлең нисек? – тип һүҙ ҡушҡас та, ул ҡарашын түбә таҡтаһынан айырманы.
– Арыу. Шәбәйәм инде, бер нисә көндән сығарырҙар.
Ҡатындың түңәрәк битендәге мөләйемлек ҡайһылыр арала ғәйеп булғайны, ҡабаттан тиҙ үк ҡалҡып сыҡты.
– Шәбәй шул. Тик сығырға ҡабаланма, юғиһә өҙлөгөп китерһең, ҡайным. Һиңә бит әле, бөтәбеҙҙе лә ҡыуандырып, йәшәргә лә йәшәргә кәрәк. Һаулыҡтарыңды ғына бирһен инде...
Ҡарт уның сурытыуын бүлдерҙе:
– Ҡабат ауырымам инде мин, килен... Балалар нисек? Ғәйфулла ниңә килеп әйләнмәй?
– Эй, шуның инде... Әле теге эшен таба, әле быныһын. Бөгөн, ана, балаларҙы киноға алып китте. Үлә бит шулар өсөн. Ярар, ҡайным, юҡҡа борсолма, үҙем бар бит. Бына күстәнәстәр алып килдем. Өй ашы көҫәп ятаһыңдыр, мин әйтәм.
– Миңә хәҙер ашарға кәрәкмәй, килен. Һин минең һуңғы йомошомдо ғына үтәһәң ине. Ҡайтҡас уҡ әйт Ғәйфуллаға, килһен. Донъя хәлен белеп булмай.
Ҡатын тумбочка өҫтөнә төргәктәр сығарып ҡуйҙы, үҙе битен тағы ла нығыраҡ йәйрәтеп сурытыуын белде:
– Әйтермен, әйтермен, килер. Былай ҙа мин уға көнөнә йөҙ тапҡыр әйтәм... Хәйер, үҙең дә ҡайтам тип тораһың бит әле. – Ҡатын Атаһулла ҡартҡа һынамсыл ҡарашын төбәне.
– Ҡайтһам да килһен... Бөгөн үк.
– Әлләсе, ҡайным, бөгөн үк тип ни...
– Бәлки, һуңғы йомоштор, һүҙемде тапшыр, килен. – Ҡарттың тауышында үтенес тә, ҡәтғилек тә бар ине.
Ҡатын, ҡарттың һүҙҙәрен тик хәҙер генә аңлап еткергәндәй, ҡапыл ҡабаланырға тотондо.
– Мин уны... хәҙер. Тиҙ үк килеп етер. Мин уны тегеләй, быжғыртып ебәрермен, – тип һөйләнә-һөйләнә, хушлашып та тормай, туҡылдата баҫып атлап сығып китте.
Был һөйләшеү минең тыныслыҡты боҙҙо. Ҡарттың йәшәүҙән өмөт өҙгән һымаҡ һөйләшеүе, улын килтерергә ныҡышыуы, ҡатын йөҙөндәге яһалма йылмайыу – былар бөтәһе лә әллә ниндәй уйҙарға тарыта ине.
Ғаффаров күрше палатаға шахмат уйнарға сыҡҡан. Тып-тын. Ошо тынлыҡ ниндәйҙер ауырлыҡҡа әйләнеп, күкрәккә баҫа, иҙә. Ахырҙа түҙмәнем, Атаһулла ҡартҡа һүҙ ҡуштым:
– Әле килгән киленегеҙме ни, бабай?
– Улай килеп йөрөгәс, ярай инде.
– Уның сырайындағы йылмайыу ҙа, бөтә һүҙҙәре лә, килеүе лә – буш, ялған. – Аҙыраҡ өндәшмәй ятҡас, өҫтәне: – Үтенесемде Ғәйфуллаға тағы әйтмәйәсәк – белеп торам. Ә ул йүнһеҙе...
– Ә ул ниңә әйткәнде көтә? Килеп хәл белешеүгә күпме генә ваҡыт кәрәк инде.
– Их, Ғәлләм ҡустым... – Атаһулла ҡарт ауыр көрһөндө, мендәренән күтәрелә биреп, тарамыш ҡулдарын башы аҫтына һалып ятты. – Улымды мин гел изгелекле булырға, кешеләргә ышанып ҡарарға өйрәттем. Ул иһә уғата бер ҡатлы, үтә лә кеше һүҙенә ышаныусан, ихтыярһыҙ булып үҫте. Уның өсөн донъяла яман әҙәмдәр юҡ. Бына уның ошо йомшаҡлыҡтарын тиемме, яҡшы сифаттарын тиемме, минең әлеге килен кеүек әҙәмдәр үҙ мәнфәғәттәрендә, яманлыҡ ҡылыу өсөн файҙаланып та ҡуйғылай.
«Кешенең яҡшы сифаттарын яман маҡсатта файҙаланыу... Тормоштоң тағы бер ҡот осмалы күренеше бит был», – тип уйлайым мин, хатта көсөргәнештән йөрәгем сәнсеп ҡуя. Атаһулла ҡарт хәл йыйғандай итеп ятты ла һүҙен дауам итте:
– Мин уға тормошта кешесә йәшәү өсөн бик мөһим тағы бер сифат кәрәклеген өйрәтергә онотҡанмын. Был донъяла яуызлыҡ та барлығын, уға ҡаршы йән аямай көрәшергә кәрәклеген иҫкәртеүҙе, ҡанына һеңдереүҙе иҫәптән сығарғанмын... Үҙем ғәйепле... Хәҙер ана яуызлыҡ ҡоло булып йәшәй. Иҫеңдә тот, Ғәлләм ҡустым, аҫтыртынлыҡ менән ике йөҙлөлөк – яуызлыҡ тигән әшәке ауырыуҙың иң ямандары. Әүәлдән килгән ул, дауалап тиҙ генә үткәреп ебәрә торған сир түгел.
Ҡарттың һуңғы һүҙҙәре аңлашыла ла, аңлашылмай ҙа ине миңә. Күңел болоҡһоуы үтмәй, көсәйә генә бара.
– Йыл ярым самаһы элек әбейем үлгәс, ауылда яңғыҙым йәшәнем дә, үҙемде ҡарар рәт ҡалмағас, үткән көҙ бындағы берҙән-бер улыма килгәйнем. Ауылға ҡунаҡҡа барғанда, күстәнәстәр тейәп ҡайтып киткәнендә балҡып торған ошо килен мине оҡшатманы. Эргәмә балаларын яҡын юлатмай, – йәнәһе, минең йоғошло сир бар. Ғәйфулла эргәмә ултырҙымы, хәҙер йомош табып саҡырып ала, күрәһең, әллә ниҙәр серләшә былар, тип уйлайҙыр. Ә бит улым яныма ултырһа ла, миңә рәхәт... Бына хәҙер әллә кемдәр аша юллап, ҡалала пропискам булмаһа ла, дауахананы маҡтай-маҡтай ошонда килтереп һалды. Ләкин минең дауаланып шәбәйер саҡ үткән инде, үҙем беләм... Ғәйфулламды, теле менән йыумалап, эргәмә ебәрмәй. Әйтерһең, үлем түшәгендә ятҡан көйө мин уны яманлыҡҡа өйрәтәм. Ана шул яуызлыҡ сире хаҡында, һуңлабыраҡ булһа ла, әйтеп ҡалдырғым килгәйне...
Атаһулла ҡарт шымып ҡалды. Минең йөрәкте һаман ниҙер һулҡылдата. Ғаффаров төшкөлөккә ашарға киттеме икән – күренмәй. Сестра инеп, беҙҙең ҡул да тейҙермәгән иртәнге аҙыҡты алып сыҡты, оҙаҡ та үтмәне, төшкөлөккә яңыһын индереп ҡуйҙы. Ҡарт та, мин дә һаман тик ятабыҙ. Төнөн рәтләп серем итмәгәс ни, йоҡомһорай башлағайным, таныш тауыш ҡолағыма бәрелде:
– Бынан байтаҡ йылдар элек ғәжәп сир менән ауырыған бер әҙәм эләкте минең ҡулға. – Йоҡламай икән ҡарт, һаман үҙенең тормош юлын барлай. Күрәһең, ҡайһы бер уй-тойғолары күкрәген йыртып, уның ихтыярынан тыш тышҡа бәреп сыға. – Дауаларға стационарға һалдым тегене. Был әҙәм төнөн йоҡоһонан һаташып уяна ла, ырғып тороп, стеналарҙы төйөргә, мендәр мөйөштәрен сәйнәргә, хәтәр һүгенергә тотона. Уяу сағында туҡ бесәй кеүек шып-шым, ғөмүмән, әҙәпле, баҫалҡы кеше төҫлө. Бер саҡ ипләп кенә һөйләшәм, тегене-быны һорашам, сөнки дөрөҫ диагноз ҡуя, дауа тәғәйенләй алмай аптырап бөткәйнем. Ҡайһы саҡта беҙ, врачтар, диагнозды сирле кеше менән ихлас һөйләшеп дөрөҫөрәк билдәләйбеҙ. Миңә был юлы фонендоскоп һәм башҡа ҡорамалдар, анализдар ярҙам итмәгәнде ихлас күңелдән һөйләшеү асып бирҙе. Беләһеңме, Ғәлләм ҡустым, нимәне асыҡланым мин? Әлеге әҙәм ғүмере буйы кешегә ҡаршы ауыҙ асып һүҙ әйтмәгән, ни ҡушһалар, күңеленән ризамы, түгелме – шуны үтәгән. Ә олоғая килә кемдәргәлер ҡаршы әйтелергә тейешле һүҙҙәр, үҙенсә, йөрәге, аҡылы ҡушҡанса йәшәргә теләү тойғоһо шул тиклем күп йыйылған, күңелендәге сиргә әйләнгән хатта. Дарыу менән бөтөрөп булмай торған сир ине был. Нисек дауалайһың уны? Кеше ғүмере буйы үҙе булып йәшәмәгән, йәнһеҙ ҡурсаҡ кеүек йөрөгән. Үткән юлы – бушлыҡ, алдағыһы – өҙөлгән. Уның донъяға тыумауы яҡшыраҡ булыр ине, бәлки. – Ҡарт көрһөндө, ҡалтыранған ҡулдарын ҡайҙа ҡуйырға белмәй аҙапланды. – Үҙемдең улды әйтәм, Ғәйфуллам ана шулай булып ҡалмаһын ине, тим...
Миңә ҡарттың тормош, кешеләр тураһындағы фәлсәфәһе ҡыҙыҡ та, ҡыҙғаныс та. Билдәһеҙ ауырлыҡ күңелемде баҫа. Ниндәйҙер өмөт менән ишеккә ҡарайым. Хәҙер бына ҡарттың улы килеп инһен ине. Ошо ауырлыҡтан шундуҡ ҡотолормон һымаҡ.
Ҡарт ҡабат һүҙ ҡуҙғатманы. Минең һөйләр хәбәр шул ине, бүтәнсә һүҙем юҡ, тигән шикелле, ап-аҡ түбә таҡтаһына төбәлеп, ҡыбырламай ята. Әгәр хәҙер улы инһә, нисек дәртләнеп, йәнләнеп китер ине. Әле генә миңә һөйләгәндәренең мәғәнәһен улына ҡайһылай итеберәк аңлатыр ине икән?..
Йөрәгем һаман һулҡылдап һыҙлай.
Ғаффаров ашап инде, арлы-бирле итте лә ятып йоҡоға сумды. Шул тиклем рәхәт йоҡлай, хатта ауыҙын сәпелдәтеп ала.
Бер аҙҙан Атаһулла ҡарт яғына күҙ һалам. Уның башы мендәренән ипһеҙ ҡыйшайып төшкән, һирәк һарғылт тештәре күренә биреп тора, төпкә батҡан йәнһеҙ күҙҙәре яртылаш ҡына йомоҡ. Йөрәгем ниҙер һиҙенеп, ҡурҡып, тора һалдым да эргәһенә барҙым.